Νίκος Εγγονόπουλος: Ένας μέγας θαυμαστής του ελληνισμού

Στις 21 Οκτωβρίου 1907 γεννήθηκε στην Αθήνα ο σπουδαίος Νίκος Εγγονόπουλος, «ο απόλυτος υπερρεαλιστής» κατά την Ελένη Γλύκατζη – Αρβελέρ, ο καλλιτέχνης που «έκανε ποίηση ζωγραφίζοντας και δημιουργούσε εικαστική τέχνη με την ποίησή του».

Ο Νίκος Εγγονόπουλος, «ζωγράφος το επάγγελμα», όπως χαρακτηρίζει εαυτόν στις αυτοβιογραφικές του σημειώσεις, διετέλεσε τακτικός καθηγητής (στην έδρα του Ελευθέρου Σχεδίου) του ΕΜΠ και τιμήθηκε (1966) με το Χρυσό Σταυρό του Τάγματος του Γεωργίου Α’ για το ζωγραφικό του έργο.

Σημαντικές διακρίσεις απέσπασε και για την ποιητική παραγωγή του (τιμήθηκε δις με το Α’ Κρατικό Βραβείο Ποίησης, το 1958 και το 1979), η οποία συνοδεύτηκε από θεωρητικά κείμενα και μεταφράσεις που δημοσιεύτηκαν σε ελληνόγλωσσα αλλά και ξενόγλωσσα περιοδικά.

Ο Νίκος Εγγονόπουλος απεβίωσε στις 31 Οκτωβρίου 1985 και κηδεύτηκε δημοσία δαπάνη, σε αναγνώριση της θέσης του και της προσφοράς του στο χώρο των γραμμάτων και των τεχνών.

Στο φύλλο του «Βήματος» της 6ης Ιανουαρίου 1980 είχε συμπεριληφθεί μια συνέντευξη που είχε παραχωρήσει ο Εγγονόπουλος στο δημοσιογράφο Ανδρέα Δεληγιάννη, με αφορμή την πρόσφατη τότε βράβευσή του από την ελληνική πολιτεία για την ποιητική συλλογή του «Στην κοιλάδα με τους ροδώνες» (εκδόσεις «Ίκαρος», 1978).

«ΤΟ ΒΗΜΑ», 6.1.1980, Ιστορικό Αρχείο «ΤΟ ΒΗΜΑ» & «ΤΑ ΝΕΑ»

Από το σχετικό δημοσίευμα προέρχονται οι ακόλουθες ερωταποκρίσεις:

— Κύριε καθηγητά… Αλήθεια, μήπως σας ενοχλούν οι τίτλοι; Μήπως σας ενοχλεί ο τίτλος του καθηγητή;

— Όχι, όχι. Δεν μ’ ενοχλεί διόλου, γιατί αυτό ήταν το μέσο με το οποίο έζησα. Με τη μανία που έχω στη ζωγραφική, την οποία δεν εμπορεύομαι, αν δεν ήμουνα δάσκαλος στο Πολυτεχνείο επί 35 χρόνια (γιατί τώρα, ξέρετε, είμαι ομότιμος), τι θα γινόμουν; Ο μόνος πόρος της ζωής μου ήταν ο μισθός που έπαιρνα ως καθηγητής. Στην αρχή γλίσχρος, μετά ικανοποιητικός. Μ’ αυτόν έζησα… Ύστερα, μ’ ενδιέφερε πολύ αυτός (σ.σ. ο τίτλος) του δασκάλου· αυτά τα οποία ξέρω να τα μεταδίδω στους νέους, στους νέους αρχιτέκτονες…

— Και ο τίτλος του ακαδημαϊκού; Μήπως κι αυτός σας ελκύει;

— Αυτό που λένε «της Γαλλικής» ή «των Αθηνών»; Όχι, όχι, προς Θεού! Τι πράγματα μάταια είναι αυτά… Εδώ, αυτό το δόλιο το βραβείο που μου έδωσαν και που δεν το ζήτησα μ’ έχει βάλει σε πονοκέφαλο… Ξέρετε, οι καλλιτέχνες έχουμε ένα μεγάλο βραβείο· το ίδιο το έργο μας. Κι είναι μεγάλο βραβείο αν διαπιστώνεις εσύ ο ίδιος ότι τα ακριβά αισθήματά σου ανταποδίδονται καλά με το χρώμα ή με τη γραφή. Λοιπόν, όλα τ’ άλλα είναι μάταια. Τι λέτε κι εσείς;

— Ίσως, κύριε Εγγονόπουλε.

— Δεν συμφωνείτε;

— Συμφωνούμε, κύριε Εγγονόπουλε. 

— Ξέρετε, μ’ αρέσει να συμφωνούμε. Να συμφωνούν πρέπει οι άνθρωποι. Συνεχίστε παρακαλώ, ρωτήστε ό,τι θέλετε.

— Λένε για σας, κύριε Εγγονόπουλε, ότι είστε ένας «απρόσιτος» καλλιτέχνης. Δεν δίνετε συνεντεύξεις, δεν βλέπετε κόσμο πολύ. Λένε ακόμα πως στο αίμα σας τρέχει ποίηση και ζωγραφική…

— Πρώτα η ζωγραφική, παρακαλώ. Ξέρετε, είμαι πρώτα ζωγράφος κι ύστερα ποιητής. Πάνω απ’ την ποίηση βάζω τη ζωγραφική. Συνεχίστε παρακαλώ, τι θέλατε να με ρωτήσετε;

— Να, ότι πέρα από τη ζωγραφική και την ποίηση υπάρχει γύρω σας ένας κόσμος, μια κοινωνία που κριτικάρετε. Ή όχι;

— Δεν κριτικάρω. Όχι. Ένα παράπονο έχω. Τίποτα περισσότερο. Όταν παρουσιάστηκα και προσέφερα αυτό το «είναι» μου, δεν το κοίταξαν με καλή διάθεση. Έτσι, «απριόρι», αυθαίρετα, με κατέκριναν, με λοιδόρησαν. Έπρεπε να περάσουν 40 χρόνια για να καταλάβουν ότι δεν ήμουνα κάποιος που προκαλούσε τη δημόσια γνώμη, αλλά ήμουνα ένας σεμνός εκεί πέρα ζωγράφος, και ποιητής έστω, που προσέφερε κάτι από την καρδιά του. Αυτό λοιπόν δεν είναι τίποτα παραπάνω από ένα παράπονο.

[…]

— Ας μην απομακρυνθούμε, κύριε Εγγονόπουλε, από τη σημερινή κοινωνία. Πώς τη βλέπετε;

— Γνωρίζω τους ανθρώπους· είναι τόσο συγκινητικοί, τόσο αδύναμοι. Έχουν τέτοιες τεράστιες δυνατότητες προς το καλό και το ωραίο… Δεν μπορεί λοιπόν κανείς να μη στενοχωρηθεί όταν βλέπει γύρω του αυτή την κακή χρήση που γίνεται του ανθρώπινου στοιχείου. Βέβαια, οι άνθρωποι, μοιραία, είναι ατελέστατοι. Κι εκεί οι αρετές τους πάνε στράφι…

— Κι όταν λέτε «κακή χρήση του ανθρώπινου στοιχείου», τι εννοείτε;

— Ε, να. Αυτές τις δυσκολίες της ζωής, την έλλειψη νηφαλιότητας στη δράση των ανθρώπων. Κι αυτό είναι κάτι που το βλέπουμε συνεχώς. Ειδαλλιώς, τι ωραίο πράγμα που είναι ο άνθρωπος! Αλλά οι συνθήκες της ζωής, οι δυσκολίες τον κάνουν και αστοχεί. Δεν είμαι μισάνθρωπος. Κάθε άλλο μάλιστα. Είμαι ένας θαυμαστής του ανθρώπου. Άλλωστε, φαίνεται και από τα έργα μου ο σεβασμός μου για τον άνθρωπο, η λύπη μου για τις κακές καταλήξεις των ενεργειών του.

— Συμφωνείτε πάντως, κύριε Εγγονόπουλε, ότι ζούμε σε μια «δύσκολη κοινωνία»;

— Πάντοτε ήμασταν έτσι. Είναι η απόσταση που μας κάνει και τα ξεχνάμε. Δεν είναι «κάθε πέρυσι και καλύτερα», αλλά «κάθε πέρυσι και τα λησμονούμε». Πάντοτε ο άνθρωπος βασανιζόταν. Εγώ όμως οφείλω να σας το πω. Είμαι ένας θαυμαστής, ένας μέγας θαυμαστής του ελληνισμού. Ο ελληνισμός είναι ένας μεγάλος λαός. Μια άλλη φορά, που θάχουμε περισσότερο χρόνο, θα σας μιλήσω, τι θαυμασμό έχω για την ανθρωπιά της ρωμιοσύνης. Είναι απίθανο πράγμα. Φανταστείτε ότι δύο περιούσιοι λαοί του κόσμου είναι οι Έλληνες και οι Εβραίοι — αυτοί οι βασανισμένοι, οι καταδιωκόμενοι λαοί. Οι Έλληνες βρήκαν ό,τι είναι σχετικό με τον άνθρωπο. Οι Εβραίοι βρήκαν ό,τι είναι σχετικό με τη θρησκεία, με τον Θεό. Αυτούς τους δύο λαούς —με προσέχετε;— τους αντάμειψαν καταλλήλως και τους δύο. Και τους Έλληνες και τους Εβραίους… Σαν τον Ναστρεντίν Χότζα, που του έλεγαν: «Κάποιος σε συκοφαντεί. Ποιος είναι;» — «Δεν τον θυμάμαι, κάτι καλό θα του έκανα, αλλά δεν τον θυμάμαι, να σας χαρώ». Προσέχετε; Μας αντάμειψαν καταλλήλως εμάς τους Έλληνες από αιώνες τώρα· μα οι Ούννοι, μα οι Βούλγαροι, μα οι Τούρκοι· μας εβασάνισαν. Κι εμείς παραμείναμε πάντα δημιουργικοί, πάντα να προσφέρουμε κάτι… Γι’ αυτό ο ελληνισμός είναι για μένα πολύ μεγάλη παρηγοριά.

— Παρηγοριά όταν σκέφτεται κανείς τις αρετές του. Όχι το ίδιο, κύριε Εγγονόπουλε, όταν βάζει στη σειρά τις «μικροκακίες» του. Δεν συμφωνείτε;

— Να σας πω γιατί έχουμε μικροκακίες. Γιατί είμαστε ένας λαός. Οι γύρω λαοί είναι πολυποίκιλοι. Ο Ελβετός έχει συμφέρον να τάχει καλά με τον άλλο Ελβετό γιατί αυτός είναι Γερμανός, ο άλλος είναι Γάλλος, ο άλλος είναι Ιταλός, και είναι —όπως το είπε ο Μαρξ— «κοινωνικά τα αίτια». Δεν βλέπετε σήμερα που μιλούμε περί Ισπανίας; Οι μεν είναι Βάσκοι, οι δε είναι Ανδαλούσιοι, οι άλλοι είναι Καταλάνοι. Σημειώστε δε, σε μια μελέτη που έχω κάνει, […] λέγω πως η πρώτη «μαφία» (οι Ιταλοί τη λένε «μάφια») ήταν μερικοί Λατίνοι, από κάτι λοφίσκους της Ρώμης, που έκαναν τη Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία. Η περίφημη Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία, με τους νονούς, μ’ όλα αυτά τα πράγματα που συναντά κανείς στη «μαφία», τι ήταν; Μερικοί έξυπνοι που δημιούργησαν τη Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία. Κυττάξτε δε τους Λατίνους, αυτούς οι οποίοι συνέχισαν να μας καταδιώκουν εμάς τους Έλληνες· δημιούργησαν και τη Βυζαντινή Αυτοκρατορία, η οποία ήταν μια ελληνική αυτοκρατορία. Τι πάει να πει Βυζαντινή; Το έκαναν για να πουν ότι χάθηκαν οι Έλληνες… Το προσέχετε αυτό; Ε, αυτό είναι διασκεδαστικό να το γράψει κανείς. Ότι αυτή η περίφημη Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία ήταν δημιούργημα μερικών μαφιόζων· με τους νόμους, με τα συνθήματα, με τις υποκρισίες που συναντά κανείς στη «μαφία».

[…]

— Έχετε, αλήθεια, μεγάλους εχθρούς και σήμερα;

— Να σας πω. Υπήρξα σοφός. Όσοι άνθρωποι δεν μου φέρθηκαν καλά τους αγνοώ. Όσοι άνθρωποι μού φέρθηκαν καλά τους αγαπώ. Δεν υπάρχει, λοιπόν, θέμα. Κι άλλωστε, εδώ που τα λέμε, δεν υπάρχουν εχθροί! Η ζωή, κύριέ μου, είναι ωραία, αλλά έχει πολλές αποχρώσεις. Μην δίνουμε σημασία στις αποχρώσεις. Στα χρώματα να δίνουμε σημασία…

[…]

— Σας ενδιαφέρει η πολιτική;

— Η πολιτική, ξέρετε, είναι ένα πράγμα πάρα πολύ φτηνό! Το μόνο που παραδέχομαι είναι η ελευθερία. Αυτό εδίδαξα σ’ όλη μου τη ζωή. Πρέπει να μ’ αφήσετε —έλεγα σ’ όλους— ελεύθερο. Αλλά νάστε και σεις ελεύθεροι. Όντας ελεύθερος δεν μπορώ να απαιτήσω από τον άλλο να υποταχθεί στις δικές μου —ας τις πω— «ζοχάδες». Είμαι απολύτως εναντίον του φασισμού σ’ οποιαδήποτε μορφή παρουσιάζεται. Η ελευθερία. Τόσα χρόνια στο Πολυτεχνείο αυτό δίδασκα. Την ελευθερία. Όταν αφήσουν τον άνθρωπο ελεύθερο δρα περίφημα.

[…]

— Τελικά είστε ένας αισιόδοξος άνθρωπος. Είστε ένας άνθρωπος που ελπίζει…

— Φυσικά. Πρέπει νάναι κανείς αισιόδοξος. Ειδαλλιώς δεν έχει παρά να κάνει αυτό που έκανε ο Μαγιακόβσκι ή ο Καρυωτάκης. Ή αισιόδοξος ή απαισιόδοξος και τελειώνει η υπόθεση. Το να κάθεται κανείς έτσι να μηρυκάζει και μην παίρνει απόφαση — ε, αυτό είναι δράμα. Εγώ είμαι αισιόδοξος.

Στην κεντρική φωτογραφία του παρόντος άρθρου, αυτοπροσωπογραφία του Εγγονόπουλου (αυγοτέμπερα σε ξύλο, 1935, παρακαταθήκη Λένας και Ερριέττης Εγγονοπούλου, Μουσείο Μπενάκη, πηγή: benaki.org).