Μαρδοχαίος Φριζής: «Εμπρός!» ήταν το σύνθημά του

Ο Μορδοχαίος (σ.σ. απαντά και ως Μαρδοχαίος) Φριζής, Αντισυνταγματάρχης, ήρθε στο Βρυσοχώρι (σ.σ. χωριό της Περιφερειακής Ενότητας Ιωαννίνων, στην περιοχή του ποταμού Αώου) στις 2 Νοεμβρίου του ’40, ημέρα Σάββατο, ώρα περίπου 2 το μεσημέρι. Ήρθε στο Βρυσοχώρι και ανέλαβε αμέσως το συγκροτηθέν την ίδια περίπου ώρα του ερχομού του «Απόσπασμα Αώου», όπως ονομάστηκε. Αυτό συγκροτήθηκε από το Τάγμα Κονίτσης, Διοικητής Ν. Γίγας, επίσης όπως ο Φριζής Χαλκιδεύς, και το II/5 Τάγμα Τρικάλων συν Ουλαμός Πυροβολικού των 105, δύο πυροβόλα λυόμενα «Σνάιντερ-Δαγκλή», που μεταφέρονταν φορτωμένα σε επιλεγμένα, γερά και σωματερά μουλάρια· επίσης και 2 (δύο) σωλήνες όλμων «Μπραντ» των 81 χιλιοστών. Κάλεσε σε σύσκεψη τον Γίγα της Κονίτσης και τον Παπαβασιλείου των Τρικάλων στο Κοινοτικό Γραφείο της Κοινότητος Βρυσοχωρίου, όπου και είχε εγκατασταθεί.

Κατατοπίστηκε από τον χάρτη, ήταν άριστος στην «ανάγνωση» του χάρτου, πήρε και τους 2 Ταγματάρχες και τον επιτελή του Γιάννη Ματσάγγα, δάσκαλο από τη Ζίτσα, έφεδρο Υπολοχαγό, τον επιτελή του Τάγματος Κονίτσης έφεδρο Ανθυπολοχαγό Δημήτριο Μπιζακίδη, γεωπόνο, αλλά και εμένα, που ήξευρα ακριβώς τις θέσεις των Λόχων, των Διμοιριών, των Ομάδων, και πήγε στη θέση «Κουάστα». Εκεί, κοιτώντας μια στον χάρτη, μια στην γύρω περιοχή, κατατοπίστηκε ικανοποιημένος πλέον· οι ενέργειες των δύο Ταγματαρχών ήταν οι επιβεβλημένες.

Ήταν δε ο Φριζής πραγματικός στρατιώτης· κοιμόταν στο Κοινοτικό Κατάστημα (γραφείο) σ’ ένα κρεβάτι εκστρατείας. Ήταν εξαιρετικά λιτοδίαιτος και έτρωγε από το συσσίτιο της Ομάδος που είχε μαζί του· πάντοτε όμως καλομαγειρευμένο το φαγητό, από τον καλό μάγειρα της Ομάδος.

Όταν διατάχθηκε από την VIII Μεραρχία, στην οποία είχε υπαχθεί το Απόσπασμα Αώου, να διεκπεραιωθεί (σ.σ. διαπεραιωθεί το ορθόν) βορείως του Αώου, με προώθηση και δύο Λόχων, πρώτος αυτός πέρασε τον Αώο· και ακολούθησε ο Γίγας και το επιτελείο του Γίγα (Τάγματος Κονίτσης), ο Παπαβασιλείου κι αυτός πέρασε το ποτάμι από τον πόρο των Πάδων με όλο του το Τάγμα.

Προτού να φτάσουμε στο Παλιοσέλι, μπροστά ο Φριζής στο άλογό του, ακροβολίστηκε όλο το τμήμα, γιατί οι μάχες στο Παλιοσέλι συνεχίζονταν. Μπροστά ο Φριζής.

Μπήκαμε στο Παλιοσέλι, εγκαταστάθηκε σε αίθουσα του Σχολείου με το επιτελείο του· και από εκεί διηύθυνε τις επιχειρήσεις του Αποσπάσματος. Εντωμεταξύ το Απόσπασμα Αώου είχε υπαχθεί στη Μεραρχία Ιππικού Στανωτά. Μπήκαμε στην Αλβανία, ο Φριζής μπορώ να πω βρισκόταν πάντοτε σχεδόν στη ζώνη επαφής και πάντοτε ορμητικός· «Εμπρός!» ήταν το σύνθημά του. Περισσότερο λογάριαζε το νικηφόρο αποτέλεσμα κάθε ενέργειας και λιγότερο τυχόν απώλειες. Κι ήρθε έτσι η τραγική στιγμή που πλήρωσε αυτό το αγέρωχον, αυτό το παράτολμον:

Καθόμασταν με τον Κώστα Λαζαρίδη, δικηγόρο, στην κορυφή του υψώματος που υπέρκειται του χωριού Τερμίστ, στις πλαγιές της δεξιάς όχθης του Αώου, στο ύψος σχεδόν της γέφυρας [Πρεμετής], ανατιναγμένης από τους υποχωρούντες Ιταλούς. Και παρακολουθούσαμε με τον Κώστα Λαζαρίδη μια σφοδρώτατη μάχη επί της οροσειράς της Μερόπης του Αποσπάσματος Δημοκωστούλα με τους Ιταλούς· οπότε βλέπουμε από τη μεριά της Τρεμπεσίνας – Κλεισούρας 4 βαριά αεροπλάνα Ιταλικά, εμείς δεν είχαμε τέτοια. Πλησιάζουν ρίχνοντας βόμβες. Η μία έσκασε δίπλα μας, ούτε 50-100 μέτρα μακριά μας. Και να ο Υπασπιστής του δικού μας Τάγματος (Κονίτσης) Χρήστος Χρήστου, έφεδρος Ανθυπολοχαγός εκ μονίμων, από την Πρέβεζα, λαχανιασμένος, φοβισμένος, κατακίτρινος. «Παιδιά, πούναι ο Διοικητής; Σκοτώθηκε ο Φριζής!» Τρέχουμε προς τον Διοικητή κ. Γίγα· του λέμε το τραγικό συμβάν· γυρίζουμε όλοι, Γίγας, Χρήστου, Λαζαρίδης κι εγώ και πηγαίνουμε στον τόπο που σκοτώθηκε ο αείμνηστος Φριζής. Όλοι βαρύτατα στενοχωρημένοι· ιδιαιτέρως ο Υπασπιστής του Γιάννης Ματσάγγας. Τι να ιδής· όλο το κούφωμα, κοιλιά, στήθος του αείμνηστου Φριζή σμπαραλιασμένα. Γιατί όπως ήταν καβάλα, δεν κατέβηκε, όπως έκαναν όλοι όσοι τον συνόδευαν έφιπποι. Αυτός, όπως μας είπαν, παρά το ότι μόλις είδαν τα αεροπλάνα τού είπαν: «Κατεβήτε κ. Διοικητά», αυτός τους απάντησε: «Δεν τους κάνω την τιμή να κατεβώ». Και η βόμβα έπεσε ακριβώς δίπλα του στο δεξιό μέρος. Το έδαφος ήταν επικλινέστατο κι έτσι του σμπαράλιασε στήθος και κοιλιά. Το άλογο, το κόκκινο άλογο απ’ την Αναγνωστοπούλειο Σχολή Κονίτσης, ξαπλωμένο, πεσμένο κάτω από τα αέρια της βόμβας, ανάπνεε ακόμα, όμως δεν είχε χτυπηθεί άμεσα από τα θραύσματά της. Πόσα παράξενα δεν συμβαίνουν σε τέτοιες περιπτώσεις! Το σκοτώσαμε για να μην υποφέρει.

Ήρθαν αμέσως οι τραυματιοφορείς, ένας γιατρός. Τον πήραν τον αείμνηστο Φριζή. Τον κατέβασαν κάτω στο χωριό. Στο ανατολικό άκρο του χωριού Τερμίστ είναι μια αλάνα· εκεί ήταν τα μεταγωγικά του Τάγματος Τρικάλων, που εσκόπευαν οι Ιταλοί αεροπόροι, αλλά μία βόμβα τους ξέφυγε· ήταν η μοιραία, που απ’ το εργοστάσιο της κατασκευής της έγραφε το όνομα «Φριζής».

Στην άκρη της αλάνας αυτής είναι αιωνόβιοι δρύες. Εκεί ύστερα από 2-3 ώρες, αφού έγιναν τα σχετικά τηλεγραφήματα – αναφορές κ.τ.λ., θάφτηκε με όλες τις τιμές, χωρίς ιερέα, με τιμητικό απόσπασμα με επικεφαλής Υπολοχαγό. Και τώρα αν πάω, πιστεύω ότι θα εντοπίσω ακριβώς όλα τα προαναφερόμενα και το σημείο του τάφου.

*Απόσπασμα από το βιβλίο του Γιώργη Σ. Οικονόμου «Μνήμες και Μνημόσυνα του ’40» (επιμέλεια Α. Π., Ιωάννινα, 1997). Ο Γεώργιος Οικονόμου (1913-2005) ήταν δάσκαλος, μαχητής του Ανεξαρτήτου Τάγματος Κονίτσης κατά τη διάρκεια του Ελληνοϊταλικού Πολέμου των ετών 1940-1941.

Το εν λόγω βιβλίο είναι αφιερωμένο στη μνήμη του τριπολιτσιώτη ανθυπολοχαγού Πεζικού Μιχαήλ (Μιχαλάκη) Αποστολόπουλου – Πετρονώτη (διοικητή του 7ου Λόχου του 11ου Συντάγματος Πεζικού), ο οποίος έπεσε στο πεδίο της μάχης (στο Μάλι-Σπατ, κοντά στο Τεπελένι, σε υψόμετρο 1.500) τη Δευτέρα 30 Δεκεμβρίου 1940, σε ηλικία 22 ετών.

Ο Μιχαήλ (Μιχαλάκης) Αποστολόπουλος – Πετρονώτης

«ΕΛΕΥΘΕΡΟΝ ΒΗΜΑ», 30.12.1940, Ιστορικό Αρχείο «ΤΟ ΒΗΜΑ» & «ΤΑ ΝΕΑ»

Ο συνταγματάρχης Μαρδοχαίος Φριζής, ο οποίος έχασε τη ζωή του στην περιοχή της Πρεμετής την Πέμπτη 5 Δεκεμβρίου 1940 (περί τη 13η ώρα), υπήρξε ο πρώτος πεσών έλληνας αξιωματικός εβραϊκής καταγωγής στο Αλβανικό Μέτωπο.

«ΕΛΕΥΘΕΡΟΝ ΒΗΜΑ», 5.12.1940, Ιστορικό Αρχείο «ΤΟ ΒΗΜΑ» & «ΤΑ ΝΕΑ»

Ο Φριζής, που είχε γεννηθεί το 1893 στη Χαλκίδα, ήταν πτυχιούχος της Νομικής Σχολής του Πανεπιστημίου Αθηνών.

Το 1916 αποφοίτησε από τη Σχολή Εφέδρων Αξιωματικών και έλαβε μέρος στον Α’ Παγκόσμιο Πόλεμο, στην Ουκρανική Εκστρατεία (εκστρατεία στην Κριμαία) και στη Μικρασιατική Εκστρατεία.

Συνελήφθη από τον εχθρό στη Σμύρνη και παρέμεινε στην αιχμαλωσία επί μακρόν, επιλέγοντας να υπομείνει μαζί με τους συμμαχητές του την κοινή μοίρα και να αρνηθεί τη χείρα βοηθείας που έτειναν σε αυτόν οι ομόθρησκοί του, οι οποίοι είχαν κινητοποιηθεί για την απελευθέρωσή του διά της καταβολής λύτρων.

Κατά το Μεσοπόλεμο ο Φριζής υπηρέτησε στην Κρήτη και στο Δελβινάκι, όπου συνδέθηκε με το μητροπολίτη Ιωαννίνων και μετέπειτα Αρχιεπίσκοπο Αθηνών και πάσης Ελλάδος Σπυρίδωνα.

Κατά την έναρξη του Ελληνοϊταλικού Πολέμου, τα ξημερώματα της 28ης Οκτωβρίου 1940, ο αντισυνταγματάρχης Φριζής ήταν διοικητής του Υποτομέα Δελβινακίου της VIII Μεραρχίας. Ήταν αυτός που, ως επικεφαλής του Αποσπάσματος Αώου, αναχαίτισε την ιταλική προέλαση, αντιπαρατάχθηκε επιτυχώς στην επίλεκτη μεραρχία αλπινιστών «Τζούλια» και συνέλαβε τους πρώτους ιταλούς αιχμαλώτους. Χωρίς υπερβολή, τα επιτεύγματα του Φριζή τα πρώτα κρίσιμα εικοσιτετράωρα της ελληνοϊταλικής σύρραξης έθεσαν τα θεμέλια του μετέπειτα θριάμβου των ελληνικών όπλων.

«Αν η Ελλάς χάρισε την πρώτη νίκη στους συμμάχους, ο Φριζής χάρισε την πρώτη νίκη στα ελληνικά όπλα» έγραψε αργότερα ένας από τους επιτελείς της VIII Μεραρχίας.

Αξιοποιώντας στο μέγιστο δυνατό βαθμό το δύσβατο εδαφικό ανάγλυφο, ο Φριζής πέρασε εν συνεχεία στην αντεπίθεση. Κατάφερε να απελευθερώσει την Κόνιτσα και να εισέλθει υπό δυσμενέστατες καιρικές συνθήκες στα αλβανικά εδάφη.

Δυστυχώς, την αποφράδα 5η Δεκεμβρίου 1940, ο θάνατος τού είχε στήσει καρτέρι στην περιοχή της Πρεμετής. Ιταλικά αεροσκάφη έπληξαν την ημέρα εκείνη τις ελληνικές δυνάμεις, και ο ατρόμητος αντισυνταγματάρχης έφυγε έφιππος και περήφανος, πάνω στο κόκκινο άλογό του, στην πρώτη γραμμή, κυριολεκτικά στο πλευρό των παλικαριών του.

Τα οστά του ηρωικώς πεσόντος Φριζή, που έλαβε τιμητικώς μετά θάνατον το βαθμό του συνταγματάρχη, αναγνωρίστηκαν το 2002 στην Αλβανία και ενταφιάστηκαν ακολούθως στο νεκροταφείο της Ισραηλιτικής Κοινότητας Θεσσαλονίκης.