Γιατί οι δαίμονες και τα φαντάσματα στοιχειώνουν την ανθρώπινη ιστορία

Για αιώνες, οι άνθρωποι σε όλο τον κόσμο προσπαθούν να εξηγήσουν τις ακατανόητες,  περίεργες και τρομακτικές εμπειρίες τους μέσα από τη λογοτεχνία, τη θρησκεία και τη λαϊκή παράδοση.

Μια έρευνα του 2023, που κάλυψε 26 χώρες, αποκάλυψε ότι περίπου οι μισοί άνθρωποι πιστεύουν σε υπερφυσικά όντα.

Στις Ηνωμένες Πολιτείες, μια δημοσκόπηση του 2020 έδειξε ότι περίπου οι μισοί Αμερικανοί θεωρούν τα φαντάσματα και τους δαίμονες πραγματικά.

Αν και οι έννοιες αυτές προκαλούν τρόμο, η διάκριση μεταξύ φαντασμάτων και δαιμόνων είναι ουσιώδης και αποκαλύπτει πολλά για τον τρόπο με τον οποίο οι κοινωνίες κατανοούσαν τον κόσμο τους, γράφει η Πενέλοπη Γκενγκ, Επίκουρη Καθηγήτρια της Αγγλικής Φιλολογίας σε άρθρο της στο The Conversation.

Υπερφυσικό και ιστορικό πλαίσιο

Στην ιστορία, οι άνθρωποι ερμήνευαν το ανεξήγητο μέσα από θρησκείες, πνευματικές παραδόσεις και καθημερινές εμπειρίες.

Στη λογοτεχνία, για παράδειγμα, τα φαντάσματα του κινέζου συγγραφέα Pu Songling στο Strange Tales from a Chinese Studio έχουν διαφορετικό ρόλο από τα φαντάσματα του William Shakespeare στον 17ο αιώνα.

Σε κάθε περίπτωση, τα πνεύματα συχνά αντικατοπτρίζουν τις ανησυχίες των κοινοτήτων που ζουν κοινωνικές, θρησκευτικές ή πολιτικές αναταραχές.

Η Αναγέννηση στην Ευρώπη ήταν μια εποχή ριζικών αλλαγών.

Η τυπογραφία επέτρεψε την ευρεία διάδοση ιδεών, η αποικιοκρατία εκτόξευσε την παγκόσμια εξάπλωση, και η επιστήμη και η ιατρική άρχισαν να αμφισβητούν παραδοσιακές πεποιθήσεις.

Μέσα σε αυτό το περιβάλλον, οι άνθρωποι χρησιμοποιούσαν αφηγήσεις για να κατανοήσουν τις μεταβολές γύρω τους και να διαχειριστούν φόβους και αγωνίες που δεν είχαν εξήγηση.

Utagawa Kuniyoshi, Τα φαντάσματα του Τόγκο και της συζύγου του. Διπλό ukiyo-e έγχρωμο τυπώματα. 35,3 x 24,9 εκ. ανά πάνελ. Το τυπώματα απεικονίζει μια σκηνή από ένα θεατρικό έργο για τους κοινούς ανθρώπους που εκδικούνται τους σαμουράι άρχοντες

Ο Μαρτίνος Λούθηρος και η μεταρρύθμιση

Στις 31 Οκτωβρίου 1517, ο Μαρτίνος Λούθηρος δημοσίευσε τις Ενενήντα Πέντε Θέσεις του, αμφισβητώντας την πρακτική της Καθολικής Εκκλησίας να πληρώνουν οι πιστοί για τη μείωση του χρόνου στο καθαρτήριο.

Αυτό πυροδότησε τη Προτεσταντική Μεταρρύθμιση, μια περίοδο βαθιών θρησκευτικών και κοινωνικών συγκρούσεων, όπου πόλεις πολιορκούνταν, τοπία καταστρέφονταν και χωριά λεηλατούνταν.

Οι προτεστάντες πίστευαν ότι μετά το θάνατο η ψυχή κρίνονταν άμεσα, οι ενάρετοι ανέβαιναν στον ουρανό, ενώ οι αμαρτωλοί καταδικάζονταν στην κόλαση.

Τα φαντάσματα, σύμφωνα με την προτεσταντική θεολογία, ήταν ψευδαισθήσεις ή δαιμονικές απάτες που δημιουργούνταν από τους καθολικούς ιερείς για να τρομάξουν τους ανθρώπους και να τους κάνουν να υπακούν.

Το θεατρικό έργο Doctor Faustus του Christopher Marlowe σχολιάζει ακριβώς αυτές τις πεποιθήσεις.

Ο δαίμονας Μεφιστοφελής εξαπατά ανθρώπους και προκαλεί σύγχυση, δείχνοντας πώς η λογοτεχνία χρησιμοποιήθηκε για να αντικατοπτρίσει τις κοινωνικές συζητήσεις για το υπερφυσικό.

Φαντάσματα στη λαϊκή φαντασία

Τα φαντάσματα συνδέονται με τις ψυχές των νεκρών που επιστρέφουν για να ολοκληρώσουν αταίριαστες υποθέσεις ή να μεταφέρουν μηνύματα στους ζωντανούς.

Στην Ευρώπη, η πίστη στα φαντάσματα ήταν διαδεδομένη και πέρα από τη θρησκευτική καθοδήγηση. Ο Ρίτσαρντ Νάπιερ, αστρολόγος και γιατρός, κατέγραψε περιπτώσεις ανθρώπων που ισχυρίζονταν ότι βασανίζονταν από πνεύματα για χρόνια.

Η λογοτεχνία διαδραμάτιζε καθοριστικό ρόλο στη διάδοση αυτών των ιστοριών. Στο Άμλετ του Σαίξπηρ, το φάντασμα του πατέρα ζητά δικαιοσύνη, θέτοντας σε κίνηση την πλοκή και επηρεάζοντας τις σκέψεις και τις πράξεις των ζωντανών.

Άλλα έργα του Σαίξπηρ, όπως το Μάκβεθ και ο Ριχάρδος Γ’, εμφανίζουν φαντάσματα που εκφράζουν ενοχές, αγωνία ή θλίψη, αποκαλύπτοντας τον βαθύ συναισθηματικό δεσμό των φαντασμάτων με τον κόσμο των ζωντανών.

Τα φαντάσματα δεν ήταν μόνο θεατρικά ή λογοτεχνικά πλάσματα, ήταν μέρος της καθημερινής κουλτούρας.

Τα φθηνά έντυπα, δημοσιεύματα που κυκλοφορούσαν ευρέως σε κάθε κοινωνικό στρώμα, αφηγούνταν ιστορίες για φαντάσματα που επισκέπτονταν σπίτια, ζητούσαν δικαιοσύνη ή προειδοποιούσαν τους ζωντανούς για επικείμενους κινδύνους.

Ο Άμλετ και το φάντασμα του πατέρα του, σχέδιο, Άνταμ Βόγκλερ (MET, 2011.452)

Η μπαλάντα The Suffolk Miracle του 1730 αφηγείται την ιστορία ενός φαντάσματος που εμφανίζεται για να καθησυχάσει την αγαπημένη του, δείχνοντας την ανθρωπιά και την συναισθηματική διάσταση των πνευμάτων.

Δαιμονισμός και ηθικές διδασκαλίες

Σε αντίθεση με τα φαντάσματα, οι δαίμονες θεωρούνταν αληθινά και επικίνδυνα όντα.

Ο βασιλιάς Ιάκωβος ΣΤ’ δημοσίευσε τη Daemonologie το 1597, υποστηρίζοντας ότι οι επιθέσεις του Σατανά στον κόσμο είναι υπαρκτές και καθημερινές.

Τα ημερολόγια των Πουριτανών αποδεικνύουν ότι η ο δαιμονισμός θεωρούνταν κοινή εμπειρία, και η αντοχή στις επιθέσεις του Σατανά απέδειξε την πίστη του ανθρώπου.

Οι δαίμονες περιγράφονταν ως κακόβουλοι και απατεώνες, αντίθετοι με τα φαντάσματα που διατηρούσαν ανθρωπιά και συναισθηματική σύνδεση με ζωντανούς ή τόπους.

Οι πρώιμοι σύγχρονοι συγγραφείς απεικόνιζαν δαίμονες να επισκέπτονται τον γήινο κόσμο για να διαφθείρουν, να κυριεύσουν ή να δελεάσουν τους ανθρώπους σε αυτοτραυματισμό ή βία.

Ο Άγιος Αυγουστίνος αναγκάζει τον διάβολο να συμμετάσχει στη χριστιανική λειτουργία.

Φαντάσματα, δαίμονες και πολιτισμική κληρονομιά

Τα φαντάσματα και οι δαίμονες δεν είναι απλώς πλάσματα του τρόμου ή της φαντασίας· αποτελούν καθρέφτες των κοινωνιών που τα δημιούργησαν. Μέσα από τις ιστορίες τους, αποτυπώνονται φόβοι, αξίες, κοινωνικές ανισότητες και ηθικά διλήμματα των ανθρώπων κάθε εποχής.

Τα φαντάσματα συχνά συνδέονται με την ανθρώπινη εμπειρία, τις σχέσεις, τις απώλειες και την ανάγκη για δικαιοσύνη, ενώ οι δαίμονες ενσωματώνουν την αβεβαιότητα, τον πειρασμό και τις ηθικές προκλήσεις που αντιμετωπίζει μια κοινότητα.

Η συνεχής παρουσία τους στη λογοτεχνία, στο θέατρο, στον κινηματογράφο αλλά και στις λαϊκές παραδόσεις δείχνει ότι η κοινωνία χρησιμοποιεί αυτά τα σύμβολα για να κατανοήσει τον κόσμο και να αναστοχαστεί πάνω στις αξίες της.

Μέσα από τις αφηγήσεις για φαντάσματα και δαίμονες, οι άνθρωποι μπορούν να εξερευνήσουν το άγνωστο, να εκφράσουν φόβους και επιθυμίες, και να συνδεθούν με μια πολιτισμική κληρονομιά που διαπερνά αιώνες και ηπείρους.

Τελικά, οι ιστορίες για το υπερφυσικό δεν είναι απλώς ψυχαγωγία, είναι ένας τρόπος να διατηρηθεί ζωντανή η συλλογική μνήμη, να γιορταστεί η φαντασία και να ενισχυθεί η κατανόηση των κοινωνικών και πολιτισμικών δεσμών που μας ενώνουν.

Όπως λέει ο Άμλετ στον Οράτιο: «Υπάρχουν περισσότερα πράγματα στον ουρανό και στη γη από όσα ονειρεύεται η φιλοσοφία σου» – μια υπενθύμιση ότι οι ιστορίες για φαντάσματα και δαίμονες είναι ταυτόχρονα παράθυρα στο παρελθόν και καθρέφτες της κοινωνίας μας.