«Αυτοκαταστροφή και παγκόσμια κατάρρευση»: Καθηγητής του Κέμπριτζ για το δυσοίωνο αύριο – «Η κατάρα των Γολιάθ»

Παγκόσμια κατάρρευση ή restart. «Δεν μπορούμε να βάλουμε μια ημερομηνία στην Ημέρα της Κρίσης, αλλά κοιτώντας 5.000 χρόνια [πολιτισμού], μπορούμε να καταλάβουμε τις τροχιές που έχουμε μπροστά μας σήμερα – και η αυτοκαταστροφή είναι το πιθανότερο σενάριο», λέει ο Δρ Λουκ Κεμπ από το Κέντρο Μελέτης Υπαρξιακού Κινδύνου του Πανεπιστημίου του Κέμπριτζ.

«Είμαι απαισιόδοξος για το μέλλον», λέει. «Αλλά είμαι αισιόδοξος για τους ανθρώπους». Το νέο βιβλίο του Κεμπ Goliath’s Curse (Η Κατάρα του Γολιάθ) καλύπτει την άνοδο και την κατάρρευση περισσότερων από 400 κοινωνιών σε 5.000 χρόνια και γράφτηκε μέσα σε διάστημα επταετίας.

Τα διδάγματα που ο καθηγητής έχει αντλήσει από τη μελέτη είναι συχνά εντυπωσιακά. Οι άνθρωποι είναι θεμελιωδώς ισότιμοι, αλλά οδηγούνται σε καταρρεύσεις από πλούσιες ελίτ που έχουν εμμονή με το καθεστώς. Επίσης προηγούμενες ιστορικά καταρρεύσεις συχνά βελτίωναν τη ζωή των απλών πολιτών.

Ωστόσο ο σημερινός παγκόσμιος πολιτισμός είναι βαθιά διασυνδεδεμένος και άνισος, μια συνθήκη που θα μπορούσε να οδηγήσει στη χειρότερη κοινωνική κατάρρευση μέχρι σήμερα, λέει ο Κεμπ.

Η απειλή προέρχεται από ηγέτες που είναι «έμψυχες εκδοχές της σκοτεινής τριάδας» – ναρκισσισμός, ψυχοπάθεια και μακιαβελισμός – σε έναν κόσμο που απειλείται από την κλιματική κρίση, τα πυρηνικά όπλα, την τεχνητή νοημοσύνη και τα ρομπότ-δολοφόνους.

Το έργο είναι ακαδημαϊκό, αλλά ο ειλικρινής Αυστραλός μπορεί να είναι αναπολογητικά ωμός και άμεσος. Εξηγώντας πώς θα μπορούσε να αποφευχθεί μια παγκόσμια κατάρρευση στον The Guardian ο Κεμπ απαντάει: «Μην είσαι μαλάκας».

O Kεμπ απορρίπτει τη λέξη πολιτισμός, έναν όρο που υποστηρίζει ότι είναι στην πραγματικότητα προπαγάνδα από τους ηγεμόνες.

«Όταν κοιτάζεις την Εγγύς Ανατολή, την Κίνα, τη Μεσοαμερική ή τις Άνδεις, όπου δημιουργήθηκαν τα πρώτα βασίλεια και αυτοκρατορίες, δεν βλέπεις πολιτισμένη συμπεριφορά, βλέπεις πόλεμο, πατριαρχία και ανθρώπινη θυσία», λέει. Αυτή ήταν μια μορφή εξελικτικής οπισθοδρόμησης από τις ισότιμες και κινητές κοινότητες κυνηγών-τροφοσυλλεκτών που μοιράζονταν ευρέως εργαλεία και πολιτισμό και επιβίωσαν για εκατοντάδες χιλιάδες χρόνια. «Αντ’ αυτού, αρχίσαμε να μοιάζουμε με τις ιεραρχίες των χιμπατζήδων και τα χαρέμια των γορίλων».

«Δεν μπορούμε να βάλουμε μια ημερομηνία στην Ημέρα της Κρίσης, αλλά κοιτώντας 5.000 χρόνια ιστορίας, μπορούμε να καταλάβουμε τις τροχιές που αντιμετωπίζουμε σήμερα – και η αυτοκαταστροφή είναι το πιθανότερο σενάριο»

View this post on Instagram

A post shared by Blackwell’s (@blackwellbooks)

Αντ’ αυτού, ο Κεμπ χρησιμοποιεί τον όρο Γολιάθ για να περιγράψει βασίλεια και αυτοκρατορίες, εννοώντας μια κοινωνία χτισμένη στην κυριαρχία, όπως η Ρωμαϊκή αυτοκρατορία: το κράτος πάνω από τον πολίτη, ο πλούσιος πάνω από τον φτωχό, ο αφέντης πάνω από τον σκλάβο και οι άνδρες πάνω από τις γυναίκες. Λέει ότι, όπως και ο βιβλικός πολεμιστής που σκοτώθηκε από τη σφεντόνα του Δαβίδ, οι Γολιάθ ξεκίνησαν την εποχή του Χαλκού, ήταν βουτηγμένοι στη βία και συχνά εκπληκτικά εύθραυστοι.

Τα τρία καύσιμα της καταστροφής

Τα κράτη-Γολιάθ δεν αναδύονται απλώς ως κυρίαρχες κλίκες που λεηλατούν πλεονάζοντα τρόφιμα και πόρους, υποστηρίζει ο Κεμπ, αλλά χρειάζονται τρεις συγκεκριμένους τύπους «καυσίμων» της κυριαρχίας τους.

Το πρώτο είναι ένας συγκεκριμένος τύπος πλεονασματικού τροφίμου: οι σπόροι. Αυτοί μπορούν να «να κλαπούν και να αποθηκευτούν», λέει ο Κεμπ, σε αντίθεση με τα ευπαθή τρόφιμα.

Στην Καχόκια, για παράδειγμα, μια κοινωνία στη Βόρεια Αμερική που έφτασε στην ακμή της γύρω στον 11ο αιώνα, η εμφάνιση της καλλιέργειας καλαμποκιού και φασολιών οδήγησε σε μια κοινωνία που κυριαρχούνταν από μια ελίτ ιερέων και ανθρώπινων θυσιών, λέει.

Το δεύτερο καύσιμο του Γολιάθ είναι ο οπλισμός που μονοπωλείται από μία ομάδα. Τα χάλκινα σπαθιά και τσεκούρια ήταν πολύ ανώτερα από τα πέτρινα και ξύλινα τσεκούρια, και οι πρώτοι Γολιάθ στη Μεσοποταμία ακολούθησαν την ανάπτυξή τους.

Ο Κεμπ ονομάζει το τελικό καύσιμο του Γολιάθ ως «εγκλωβισμένη γη», εννοώντας μέρη όπου οι ωκεανοί, τα ποτάμια, οι έρημοι και τα βουνά σήμαιναν ότι οι άνθρωποι δεν μπορούσαν να μεταναστεύσουν με ευκολία μακριά από τους αναδυόμενους τυράννους. Για παράδειγμα αναφέρει τους πρώτους Αιγύπτιους που, εγκλωβισμένοι μεταξύ της Ερυθράς Θάλασσας και του Νείλου, έπεσαν θύματα των Φαραώ.

«Η ιστορία λέγεται καλύτερα ως μια ιστορία οργανωμένου εγκλήματος», λέει ο Κεμπ. «Είναι μια ομάδα που δημιουργεί μονοπώλιο στους πόρους μέσω της χρήσης βίας σε ένα συγκεκριμένο έδαφος και πληθυσμό».

Όλοι οι Γολιάθ, ωστόσο, περιέχουν τους σπόρους της δικής τους καταστροφής, υποστηρίζει ο Κεμπ. «Οι Γολιάθ είναι καταραμένοι και αυτό οφείλεται στην ανισότητα». Η ανισότητα δεν προκύπτει επειδή όλοι οι άνθρωποι είναι άπληστοι. Κάτι τέτοιο δεν ισχύει, λέει ο Αυστραλός καθηγητής.

Οι λαοί των Χοϊσάν στη νότια Αφρική, για παράδειγμα, μοιράζονταν και διατηρούσαν κοινές εκτάσεις για χιλιάδες χρόνια παρά τον πειρασμό να αρπάξουν περισσότερα.

Αντ’ αυτού, είναι αυτή η μειονότητα που έχει τα χαρακτηριστικά της σκοτεινής τριάδας που αγωνίζεται για να αποκτήσει μονοπώλιο και εξουσίας σε πόρους, όπλα και καθεστώς, λέει.

«Στη συνέχεια, καθώς οι ελίτ εξάγουν περισσότερο πλούτο από τους ανθρώπους και τη γη, κάνουν τις κοινωνίες πιο εύθραυστες, οδηγώντας σε εσωτερικές διαμάχες, διαφθορά, εξαθλίωση των μαζών, λιγότερο υγιείς ανθρώπους, υπερβολική επέκταση, περιβαλλοντική υποβάθμιση και κακή λήψη αποφάσεων από μια μικρή ολιγαρχία. Το κούφιο κέλυφος μιας κοινωνίας τελικά διαρρηγνύεται από κλυδωνισμούς όπως ασθένειες, πόλεμος ή κλιματική αλλαγή» εξηγεί ο Κεμπ.

«Η ιστορία λέγεται καλύτερα ως μια ιστορία οργανωμένου εγκλήματος: είναι μια ομάδα που δημιουργεί μονοπώλιο στους πόρους μέσω της χρήσης βίας σε ένα συγκεκριμένο έδαφος και πληθυσμό»

Στον πίνακα The Course of Empire – Destruction (Η πορεία της Αυτοκρατορίας-Καταστροφή) ο Τόμας Κόουλ αποτυπώνει τη λεηλασία και την καταστροφή της αυτοκρατορίας. Ο πίνακας είναι κομμάτι μιας σειράς από πίνακες με τίτλο Η Πορεία της Αυτοκρατορίας (The Course of Empire) αποτελούμενη από πέντε-μέρηκατά τα έτη 1833–36. Ο Κόουλ αντανακλά στους πίνακες του δημοφιλή Αμερικανικά συναισθήματα των καιρών, όταν πολλοί έβλεπαν τη νομαδική κτηνοτροφία ως την ιδανική φάση του ανθρώπινου πολιτισμού, φοβούμενοι ότι η αυτοκρατορία θα οδηγούσε στη λαιμαργία και την αναπόφευκτη παρακμή.

Η ιστορία δείχνει ότι η αυξανόμενη ανισότητα του πλούτου προηγείται σταθερά της κατάρρευσης, λέει ο Κεμπ, από τους Μάγια των πεδιάδων μέχρι τη δυναστεία των Χαν στην Κίνα και τη Ρωμαϊκή αυτοκρατορία.

Επίσης επισημαίνει ότι για τους πολίτες των πρώτων «αρπακτικών καθεστώτων», η κατάρρευση συχνά βελτίωνε τη ζωή τους επειδή απελευθερώνονταν από την κυριαρχία και τη φορολογία και επέστρεφαν στη γεωργία. «Μετά την πτώση της Ρώμης, οι άνθρωποι έγιναν πραγματικά ψηλότεροι και υγιέστεροι», λέει.

Η παγκοσμιοποίηση έγινε παγίδα

Οι καταρρεύσεις στο παρελθόν ήταν σε περιφερειακό επίπεδο και συχνά ωφέλιμες για τους περισσότερους ανθρώπους, αλλά η κατάρρευση σήμερα θα ήταν παγκόσμια και καταστροφική για όλους ξεκαθαρίζει ο Κεμπ. «Σήμερα, δεν έχουμε περιφερειακές αυτοκρατορίες αλλά έναν ενιαίο, διασυνδεδεμένο παγκόσμια, Γολιάθ. Όλες οι κοινωνίες μας δρουν μέσα σε ένα ενιαίο παγκόσμιο οικονομικό σύστημα – τον καπιταλισμό», λέει ο Κεμπ.

Η κατάρρευση αυτού του παγκοσμιοποιημένου Γολιάθ θα είναι πολύ χειρότερη από όσες έχουν προηγηθεί για τρεις λόγους. Πρώτον γιατί οι καταρρεύσεις συνοδεύονται από βίαιες συγκρούσεις καθώς οι ελίτ προσπαθούν να επανακτήσουν την κυριαρχία τους. «Στο παρελθόν, αυτές οι μάχες διεξάγονταν με σπαθιά ή μουσκέτα. Σήμερα έχουμε πυρηνικά όπλα», λέει.

Δεύτερον, οι άνθρωποι στο παρελθόν δεν εξαρτώνταν τόσο πολύ από αυτοκρατορίες ή κράτη για υπηρεσίες και, σε αντίθεση με σήμερα, μπορούσαν εύκολα να επιστρέψουν στη γεωργία ή στο κυνήγι. «Σήμερα, οι περισσότεροι από εμάς είμαστε εξειδικευμένοι και εξαρτώμενοι από τις παγκόσμιες υποδομές. Αν αυτές καταρρεύσουν, θα καταρρεύσουμε και εμείς», λέει.

«Τελευταίο αλλά όχι λιγότερο σημαντικό είναι ότι, δυστυχώς, όλες οι απειλές που αντιμετωπίζουμε σήμερα είναι πολύ χειρότερες από ό,τι στο παρελθόν», συνεχίζει ο Κεμπ.

Οι προηγούμενες κλιματικές αλλαγές που προκάλεσαν καταρρεύσεις, για παράδειγμα, συνήθως περιλάμβαναν μια αλλαγή θερμοκρασίας 1°C σε περιφερειακό επίπεδο. Σήμερα, αντιμετωπίζουμε 3°C παγκοσμίως. Υπάρχουν επίσης περίπου 10.000 πυρηνικά όπλα, τεχνολογίες όπως η τεχνητή νοημοσύνη και τα ρομπότ-δολοφόνοι και τεχνητές πανδημίες, όλες πηγές καταστροφικού παγκόσμιου κινδύνου.

Γολιάθ-ηγέτες του σήμερα

Ο Κεμπ λέει ότι το επιχείρημά του ότι οι Γολιάθ απαιτούν ηγέτες που κουβαλούν και ενσωματώνουν την τριάδα των σκοτεινών χαρακτηριστικών επαληθεύεται σήμερα.

«Οι τρεις πιο ισχυροί άνδρες στον κόσμο είναι μια έμψυχη εκδοχή της σκοτεινής τριάδας: ο Τραμπ είναι ένας κλασικός ναρκισσιστής, ο Πούτιν είναι ένας ψυχρός ψυχοπαθής, και ο Σι Τζινπίνγκ ήρθε να κυβερνήσει [την Κίνα] όντας ένας μετρ του μακιαβελικού χειρισμού». «Οι εταιρείες μας και, όλο και περισσότερο, οι αλγόριθμοί μας, μοιάζουν επίσης με αυτούς τους ανθρώπους», λέει. «Βασικά ενισχύουν το χειρότερο κομμάτι μας».

Ο Κεμπ επισημαίνει αυτούς τους «πράκτορες της καταστροφής» ως την πηγή της τρέχουσας πορείας προς την κοινωνική κατάρρευση. «Αυτές είναι οι μεγάλες, ψυχοπαθείς εταιρείες και ομάδες που παράγουν παγκόσμιο, καταστροφικό κίνδυνο», λέει. «Τα πυρηνικά όπλα, η κλιματική αλλαγή, η τεχνητή νοημοσύνη, παράγονται μόνο από έναν πολύ μικρό αριθμό μυστικοπαθών, εξαιρετικά πλούσιων, ισχυρών ομάδων, όπως το στρατιωτικό-βιομηχανικό σύμπλεγμα, οι μεγάλες τεχνολογικές εταιρείες και η βιομηχανία ορυκτών καυσίμων».

«Οι τρεις πιο ισχυροί άνδρες στον κόσμο είναι μια εκδοχή της σκοτεινής τριάδας των Γολιάθ. Ο Τραμπ είναι ένας κλασικός ναρκισσιστής, ο Πούτιν είναι ένας ψυχρός ψυχοπαθής, και ο Σι Τζινπίνγκ ήρθε να κυβερνήσει [την Κίνα] ως μετρ του μακιαβελικού χειρισμού»

«Πρέπει να ξεκαθαρίσουμε ότι δεν είναι το σύνολο της ανθρωπότητας που καλλιεργεί αυτές τις απειλές. Δεν είναι κομμάτι της ανθρώπινης φύσης να είναι ολέθρια. Αφορά μικρές ομάδες που αναδεικνύουν το χειρότερο κομμάτι μας, ανταγωνίζονται για κέρδος και εξουσία και φροντίζουν για καλλιεργούν όλους αυτούς τους κινδύνους» προσθέτει.

Δύο σενάρια, μία επιλογή

Ο παγκόσμιος Γολιάθ είναι το τελικό παιχνίδι για την ανθρωπότητα, λέει ο Κεμπ, σαν τις τελικές κινήσεις σε ένα παιχνίδι σκάκι που καθορίζουν το αποτέλεσμα. Ο καθηγητής βλέπει δύο πιθανά αποτελέσματα: την αυτοκαταστροφή ή έναν θεμελιώδη μετασχηματισμό της κοινωνίας.

Αν και πιστεύει ότι το πρώτο σενάριο είναι πολύ πιθανό, ο Κεμπ πιστεύει ότι η ανθρωπότητα μπορεί να αποφύγει την παγκόσμια κατάρρευση. «Πρώτα και κύρια, πρέπει να δημιουργήσουμε γνήσιες δημοκρατικές κοινωνίες για να ισοπεδώσουμε όλες τις μορφές εξουσίας που οδηγούν στους Γολιάθ», λέει. Αυτό σημαίνει να διοικούνται οι κοινωνίες μέσω συνελεύσεων πολιτών και κριτικών επιτροπών, με τη βοήθεια ψηφιακών τεχνολογιών για να καταστεί δυνατή η άμεση δημοκρατία σε μεγάλες κλίμακες. Η ιστορία δείχνει ότι οι πιο δημοκρατικές κοινωνίες τείνουν να είναι πιο ανθεκτικές, υποστηρίζει.

«Αν είχατε μια κριτική επιτροπή πολιτών να εποπτεύει τις [εταιρείες ορυκτών καυσίμων] όταν ανακάλυψαν πόση ζημιά και θάνατο θα προκαλούσαν τα προϊόντα τους, νομίζετε ότι θα είχαν πει: «Ναι, προχωρήστε, θάψτε τις πληροφορίες και κάντε εκστρατείες παραπληροφόρησης»; Φυσικά και όχι», λέει ο Κεμπ.

Για να αποφευχθεί επίσης η κατάρρευση απαιτείται να φορολογηθεί ο πλούτος, λέει, διαφορετικά οι πλούσιοι βρίσκουν τρόπους να «στήσουν» το δημοκρατικό σύστημα και ουσιαστικό το μηχανισμό που τους συντηρεί στην κορυφή.

«Θα έβαζα όριο στον πλούτο στα 10 εκατομμύρια δολάρια. Αυτό είναι πολύ περισσότερο από ό,τι χρειάζεται ο καθένας. Ένας διάσημος μεγιστάνας του πετρελαίου είπε κάποτε ότι τα χρήματα είναι απλώς ένας τρόπος για τους πλούσιους να μετρούν το σκορ. Γιατί να επιτρέπουμε σε αυτούς τους ανθρώπους να μετρούν το σκορ με κίνδυνο να καταστρέψουν ολόκληρο τον πλανήτη;» αναρωτιέται.

Αν οι κριτικές επιτροπές πολιτών και τα όρια στον πλούτο φαίνονται εξαιρετικά αισιόδοξα, ο Κεμπ λέει ότι έχουμε υποστεί μακροχρόνια πλύση εγκεφάλου από τους ηγεμόνες που δικαιολογούν την κυριαρχία τους, από τους αυτοανακηρυχθέντες θεούς-φαραώ της Αιγύπτου και τους ιερείς που ισχυρίζονταν ότι ελέγχουν τον καιρό μέχρι τους αυταρχικούς ηγέτες που ισχυρίζονται ότι υπερασπίζονται τους ανθρώπους από ξένες απειλές και τους μεγιστάνες της τεχνολογίας που μας πουλούν τις τεχνολογικές ουτοπίες τους.

«Όταν κοιτάς την ιστορία, την Κίνα, τη Μεσοαμερική ή τις Άνδεις, όπου δημιουργήθηκαν τα πρώτα βασίλεια, δεν βλέπεις πολιτισμένη συμπεριφορά. Βλέπεις πόλεμο, πατριαρχία και ανθρώπινη θυσία»

«Ήταν πάντα πιο εύκολο να φανταστεί κανείς το τέλος του κόσμου παρά το τέλος των Γολιάθ. Αυτό συμβαίνει επειδή αυτό είναι το αφήγημα που μας έχουν καλλιεργήσει εδώ και 5.000 χρόνια», λέει.

«Σήμερα, οι άνθρωποι πιστεύουν ότι είναι πιο εύκολο να δημιουργήσουμε συνθετική βιολογική νοημοσύνη παρά να οικοδομήσουμε δημοκρατίες σε κλίμακα, ή ότι μπορούμε να ξεφύγουμε από τους εξοπλιστικούς ανταγωνισμούς των μιλιταριστικών συμφερόντων. Ανοησίες, εντελώς. Φυσικά και μπορούμε να χτίσουμε δημοκρατίες. Είμαστε από τη φύση μας ένα κοινωνικό, αλτρουιστικό, δημοκρατικό είδος και όλοι έχουμε μια διαίσθηση ενάντια στην κυριαρχία. Αυτό είναι για το οποίο έχουμε φτιαχτεί».

«Η κατάρρευση δεν προκαλείται μόνο από δομές, αλλά και από ανθρώπους. Αν θέλεις να σώσεις τον κόσμο, ας μην είσαι μαλάκας. Μην εργάζεσαι για μεγάλες τεχνολογικές εταιρείες, κατασκευαστές όπλων ή τη βιομηχανία ορυκτών καυσίμων. Μην αποδέχεσαι σχέσεις βασισμένες στην επιβολή κυριαρχίας και μοιράσου την εξουσία όποτε μπορείς»

Όχι σκλάβοι

Ο Κεμπ απορρίπτει την υπόθεση ότι απλώς παρουσιάζει μια αριστερή ανάγνωση της ανθρώπινης ιστορίας. «Δεν υπάρχει τίποτα εγγενώς αριστερό στη δημοκρατία», λέει. «Ούτε η αριστερά έχει το μονοπώλιο στην καταπολέμηση της διαφθοράς, τη λογοδοσία της εξουσίας και τη διασφάλιση ότι οι εταιρείες πληρώνουν για τις κοινωνικές και περιβαλλοντικές ζημιές που προκαλούν. Αυτό απλώς κάνει την οικονομία μας πιο ειλικρινή».

«Η κατάρρευση δεν προκαλείται μόνο από δομές, αλλά και από ανθρώπους. Αν θέλεις να σώσεις τον κόσμο, το πρώτο βήμα είναι να σταματήσεις να συμμετέχεις στην καταστροφή του. Με άλλα λόγια: μην είσαι μαλάκας. Μην εργάζεσαι για μεγάλες τεχνολογικές εταιρείες, κατασκευαστές όπλων ή τη βιομηχανία ορυκτών καυσίμων. Μην αποδέχεσαι σχέσεις βασισμένες στην επιβολή κυριαρχίας και μοιράσου την εξουσία όποτε μπορείς».

Παρά την πιθανότητα αποφυγής της κατάρρευσης, ο Κεμπ παραμένει απαισιόδοξος για τις προοπτικές μας. «Πιστεύω ότι είναι απίθανο», λέει. «Έχουμε να κάνουμε με μια διαδικασία 5.000 ετών που θα είναι απίστευτα δύσκολο να αντιστραφεί, καθώς έχουμε αυξανόμενα επίπεδα ανισότητας και ελίτ που μας αιχμαλωτίζουν. Αλλά ακόμα κι αν δεν ελπίζεις, δεν έχει πραγματικά σημασία. Η Κατάρα του Γολιάθ έχει να κάνει με την αντίσταση. Αφορά το να κάνεις το σωστό, να παλεύεις για τη δημοκρατία και να στέκεσαι ανάχωμα στην εκμετάλλευση των ανθρώπων» λέει ο Κεμπ.

«Ακόμα κι αν αποτύχουμε, τουλάχιστον δε συμβάλαμε στο πρόβλημα».

Το βιβλίο Goliath’s Curse (Η Κατάρα του Γολιάθ) του Λουκ Κεμπ κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Viking Penguin