Γιάννης Αποστολάκης: Η σχολή της «αρνητικής κριτικής»

Μια εκδήλωση αφιερωμένη στη μνήμη του Γιάννη Αποστολάκη δεν μπορεί παρά να είναι μια προσπάθεια εναντίωσης στη λήθη, και όχι μόνο τη φιλολογική. Με αυτόν ακριβώς τον σκοπό —ή την επιθυμία— το Ίδρυμα της Βουλής για τον Κοινοβουλευτισμό και τη Δημοκρατία οργάνωσε, στις 16 Μαΐου 2019, ημερίδα αναψηλάφησης του έργου που υπέγραψε ο εκ Μεσσηνίας φιλόλογος, κριτικός και μελετητής της νεοελληνικής ποίησης. Αν στην περίοδο του Μεσοπολέμου η πνευματική παρουσία του Γιάννη Αποστολάκη υπήρξε από τις σημαντικότερες, τα ίχνη της στα μετέπειτα χρόνια δεν εντοπίζονται πολλά, και μάλλον αραιώνουν παρά πυκνώνουν.

Μέχρις ενός σημείου, τη μοίρα αυτή την προοικονόμησε ο ίδιος ο χαρακτήρας των γραπτών του λογίου, η αδιαλλαξία δηλαδή και η απολυτότητα με την οποία υπεράσπισε τις απόψεις του πρωτίστως για τους νεοέλληνες ποιητές (δεν αναγνώριζε ως άξιο άλλον εκτός του Διονύσιου Σολωμού), και κατά δεύτερο λόγο για το δημοτικό τραγούδι. Η εριστική οξύτητα που χαρακτηρίζει τα κείμενά του προκάλεσε αναλόγου ύφους αντιδράσεις. Στο πέρασμα του χρόνου, η αποτίμηση της δουλειάς του παγιδεύτηκε μέσα στα σχήματα ενός ανελαστικά διλημματικού χαρακτήρα («ναι» ή «όχι», και τίποτε στο ενδιάμεσο), όπου μάλιστα η ενθουσιώδης αναγνώριση της αξίας του ή η ανενδοίαστη απόρριψή του απέρρεαν από προσεγγίσεις ιδεολογικού παρά επιστημονικού χαρακτήρα. Η ημερίδα του 2019, λοιπόν, απέβλεπε στην αποπαγίδευση ή, έστω, στο να κρατήσει «μισάνοιχτη την πόρτα» προς την ανάγνωση του έργου του, όπως παρατηρεί ο Αλέξης Πολίτης.

Πηγή: «Γιάννης Αποστολάκης» (2022)

Ο Γιάννης Αποστολάκης, που γεννήθηκε το 1886 στα Φιλιατρά, με καταγωγή από την Καλαμάτα, σπούδασε φιλολογία στο Πανεπιστήμιο Αθηνών και συμπλήρωσε τις σπουδές του στο Πανεπιστήμιο του Βερολίνου, όπου και σχετίστηκε με τον κύκλο του ποιητή Κωνσταντίνου Χατζόπουλου και ασπάστηκε τον δημοτικισμό. Επιστρέφοντας στην Ελλάδα, εξέδωσε το 1915, μαζί με τον Σπύρο Αλιμπέρτη και τον Γεώργιο Ν. Πολίτη, το περιοδικό λογοτεχνικής θεωρίας Κριτική και Ποίηση. Εκεί δημοσίευσε τόσο μια βιογραφία του Σκώτου στοχαστή και κριτικού λογοτεχνίας Θωμά Κάρλαϊλ όσο και το δοκίμιό του «Ένας φιλολογικός πρόγονος: ο Γιάννης Καμπύσης», μια διαυγή εικόνα της φιλολογικής του μεθόδου.

Υπήρξε συνεργάτης του περιοδικού Ο Νουμάς (έως το 1912) και συντάκτης της Β’ Προκήρυξης του Αδελφάτου της Δημοτικής. Εργάστηκε αρχικά ως καθηγητής φιλόλογος στη μέση εκπαίδευση, και το 1918 αποσπάστηκε στο Λαογραφικό Αρχείο της Ακαδημίας Αθηνών. Το 1926, με την ίδρυση του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης, εξελέγη καθηγητής στην έδρα της Νεοελληνικής Φιλολογίας, την πρώτη που θεσμοθετήθηκε σε ελληνικό πανεπιστήμιο.

Το μείζον έργο του Αποστολάκη, Η ποίηση στη ζωή μας, εκδόθηκε το 1923. Ο ίδιος χαρακτήριζε «μελέτη» το έργο του αυτό, αναπτυγμένο, όπως όλα τα γραπτά του, σε λόγο θερμό, πληθωρικό και συντριπτικά ειρωνικό για όσους ποιητές ή ερευνητές δεν ικανοποιούσαν τα προσωπικά του κριτήρια. Όπως όμως υπογραμμίζει η Φραγκίσκη Αμπατζοπούλου (σ.σ. ομότιμη καθηγήτρια Νεοελληνικής Φιλολογίας του ΑΠΘ, συγγραφέας και μεταφράστρια), στη δική της συμβολή στην ημερίδα, «το βιβλίο δεν ανταποκρίνεται πλήρως» ούτε στον χαρακτηρισμό του ως «μελέτης» ούτε στον χαρακτηρισμό του ως «δοκιμίου»: «Αν το διαβάσουμε ως μελέτη, απουσιάζει η επιστημονική δεοντολογία· ως δοκίμιο πάλι, έχει έναν κατηγορηματικό τόνο που ξεπερνά τη στοχαστική πραγμάτευση του θέματός του. Τα είδη μελέτη – δοκίμιο, συγγενή μεταξύ τους, δεν ανταποκρίνονται στον πολεμικό χαρακτήρα του. Το είδος που θα πρότεινα προσωπικά είναι το “μανιφέστο”».

Επίσης θεμελιωμένα στη διαίσθηση και το ένστικτο παρά στην επιστήμη είναι και τα έργα του Γιάννη Αποστολάκη που αφορούν το δημοτικό τραγούδι. Μολαταύτα, η δουλειά του γι’ αυτό «άλλαξε καταλυτικά το τοπίο», κατά τη δίκαιη αποτίμηση του Αλέξη Πολίτη (σ.σ. ομότιμος καθηγητής Φιλολογίας του Πανεπιστημίου Κρήτης και συγγραφέας). Κανένας σημερινός μελετητής της ανώνυμης νεοελληνικής ποίησης δεν μπορεί να παρακάμψει όσα κατέθεσε για την αισθητική και το ήθος της, έχοντας τη δυνατότητα, ως ενταγμένος στο Λαογραφικό Αρχείο ταυτόχρονα με την ίδρυσή του, να εξετάσει όλο το πλούσιο υλικό, δημοσιευμένο και μη, που είχε συγκεντρώσει ο θείος του Ν. Γ. Πολίτης.

Η συγγενική σχέση δεν εμπόδισε τον Αποστολάκη να επικρίνει αυστηρά την αθροιστική ή συσσωρευτική μέθοδο «ανασύστασης» ή «αποκατάστασης» ενός μάλλον ανύπαρκτου «πρώτου κειμένου» που εφάρμοσε ο Ν. Γ. Πολίτης στις Εκλογές από τα τραγούδια του ελληνικού λαού (1914) και γενικότερα. Η ευρηματική ιδέα του για τα μη αθροιστέα «ισότιμα μοτίβα» που παρατηρούνται στις διαφορετικές παραλλαγές ενός τραγουδιού, καθώς και οι φιλολογικά τεκμηριωμένες αποκαλύψεις του για τη νόθευση αρκετών τραγουδιών (και κατεξοχήν των κλέφτικων) από τον Σπυρίδωνα Ζαμπέλιο και τον Παναγιώτη Αραβαντινό, δεν είναι τα μόνα που του οφείλουμε —και θα του οφείλουμε— όσον αφορά τη μελέτη της ηπείρου με το όνομα «δημοτικό τραγούδι». Η φιλολογικά ανοίκεια δριμύτητα —ή μάλλον επιθετικότητα— των σκέψεών του παραμένει ενοχλητική, δεν ακυρώνει εντούτοις τη σημασία των πορισμάτων του. Δεν ήταν ένας ανούσιος λιβελογράφος αλλά ένας δεδηλωμένος οπαδός της σχολής της «αρνητικής κριτικής», εξαιρετικά πεπαιδευμένος μάλιστα, που πίστευε ότι οξύνοντας τη ρητορική του θα γίνει περισσότερο ακουστός. Αν αποφασίσουμε ότι, εξαιτίας της άτεγκτης γραφής του και μόνο, του αξίζει «να πάει αδιάβαστος», τον αδικούμε κατάφωρα. Και τον εκτοπίζουμε αυθαίρετα από τη θέση που δικαιωματικά κατέχει στην ελληνική γραμματολογία του 20ού αιώνα.

[…]

*Τα ανωτέρω συνιστούν τον πρόλογο της έκδοσης του Ιδρύματος της Βουλής των Ελλήνων για τον Κοινοβουλευτισμό και τη Δημοκρατία «Γιάννης Αποστολάκης» (2022). Συντάκτης του κειμένου, ο εξαίρετος Παντελής Μπουκάλας. Η εν λόγω έκδοση περιέχει τις τρεις εισηγήσεις στην προαναφερθείσα ημερίδα του Μαΐου του 2019 (από τον Παντελή Μπουκάλα, τη Φραγκίσκη Αμπατζοπούλου και τον Αλέξη Πολίτη), ενώ συμπληρώνεται με βιβλιογραφία για τον Γιάννη Αποστολάκη, καθώς και με ευρετήριο των δημοτικών τραγουδιών που απαντούν σε κάθε βιβλίο του (μαζί με υπόμνημα της προέλευσής τους).

Ο φιλόλογος, κριτικός λογοτεχνίας και πανεπιστημιακός δάσκαλος Γιάννης Αποστολάκης απεβίωσε στην Αθήνα στις 3 Απριλίου 1947, σε ηλικία μόλις 61 ετών.