Χριστουγεννιάτικες αγορές στο έλεος της παγκοσμιοποίησης: Το έθιμο που έγινε βιομηχανία

Οι υπαίθριες χριστουγεννιάτικες αγορές έχουν πάψει προ πολλού να αποτελούν προνόμιο της κεντρικής Ευρώπης, καθώς αντίγραφά τους βρίσκουμε σε όλο τον κόσμο, της Ελλάδας μη εξαιρουμένης.

Περίπτερα που θυμίζουν μικρά ξύλινα σπιτάκια, σερβίρουν γλυκές και αλμυρές λιχουδιές, ζεστό κόκκινο κρασί με κανέλλα και μπαχαρικά, το γερμανικό Glühwein ή ντόπιες εκδοχές του και πουλάνε παραδοσιακά χειροποίητα στολίδια.

Σωστά; Λάθος. Έτσι ήταν μια φορά κι έναν καιρό, που οι περισσότεροι δεν τον προλάβαμε. Πλέον η πλειοψηφία των χριστουγεννιάτικων στολιδιών, των δώρων και των παιχνιδιών – ακόμα και αυτά που πωλούνται στις δήθεν «παραδοσιακές» αγορές –  κατασκευάζονται σε εργοστάσια στην Κίνα και σε άλλες χώρες της Νοτιοανατολικής Ασίας.

Στην Ελλάδα έχουμε τα χριστουγεννιάτικα χωριά και θεματικά πάρκα,  που διοργανώνουν δήμοι, περιφέρειες, κέντρα πολιτισμού και ιδιωτικοί φορείς, προσαρμόζοντας το κεντροευρωπαϊκό έθιμο στα μεσογειακά δεδομένα.

Από το Χριστουγεννιάτικο Χωριό στο Πεδίο του Άρεως μέχρι τον  Μύλο των Ξωτικών στα Τρίκαλα, και από το Christmas Factory στην Τεχνόπολη, μέχρι τη Χριστουγεννιάτικη Αγορά της Θεσσαλονίκης, η Ελλάδα τιμά το πνεύμα των Χριστουγέννων, με φαντασμαγορικές εκδηλώσεις.

Χριστουγεννιάτικη αγορά στο Βερολίνο

Παγκοσμιοποίηση Vs Αυθεντικότητας

Ένα ερώτημα που θέτουν επιτακτικά και οι χριστουγεννιάτικες αγορές, είναι κατά πόσο μπορεί να αναδειχθεί ο ιδιαίτερος χαρακτήρας κάθε εκδήλωσης, σε μια εποχή που όλα μοιάζουν βιομηχανοποιημένα, πλαστικά και ομοιόμορφα.

Kάποιες από τις πιο διάσημες χριστουγεννιάτικες αγορές της Ευρώπης, απαντούν βάζοντας περιορισμούς στις πωλήσεις εισαγόμενων προϊόντων μαζικής παραγωγής και δίνοντας προτεραιότητα σε τοπικές πρώτες ύλες και σε ντόπιους χειροτέχνες.

Στην Ελλάδα δεν υπάρχουν αντίστοιχοι αυστηροί κανόνες. Όμως όλο και περισσότερες διοργανώσεις δίνουν έμφαση στο τοπικό στοιχείο και στις χειροποίητες δημιουργίες.

Xαρακτηριστικό, αλλά όχι μοναδικό, παράδειγμα είναι το  Christmas Makers’ Market  – η  «Χριστουγεννιάτικη Αγορά των Δημιουργών», του Κέντρου Πολιτισμού Ιδρύματος Σταύρος Νιάρχος (ΚΠΙΣΝ), στον Πευκώνα του ομώνυμου πάρκου. «Μικρές επιχειρήσεις και νέοι δημιουργοί συγκεντρώνονται για να μοιραστούν με τους επισκέπτες πρωτότυπα, χειροποίητα αντικείμενα, δίνοντας μια πιο ανθρώπινη διάσταση στις χριστουγεννιάτικες αγορές», μας πληροφορούν οι διοργανωτές.

Αντίστοιχα μικρά χριστουγεννιάτικα «makers’ markets», ξεφυτρώνουν σε γειτονιές, δρόμους και πλατείες, σε αυτοσχέδια bazaar , πάγκους χειροτεχνών ή σε pop up stores, μικρά μαγαζάκια με ημερομηνία λήξης και εποχικό χαρακτήρα, όπως αυτά που στήνονται και φέτος τα Χριστούγεννα στη δημοτική  Αγορά της Κυψέλης.

Η πρωτεύουσα των Χριστουγέννων επιμένει τοπικά

Το Στρασβούργο στη βορειοανατολική Γαλλία, στα σύνορα με τη Γερμανία, δεν αποκαλείται τυχαία «πρωτεύουσα των Χριστουγέννων» (Capitale de Noël). Εκεί βρίσκεται η αρχαιότερη χριστουγεννιάτικη αγορά της Γαλλίας, και μία από τις παλαιότερες της Ευρώπης, η Christkindelsmärik, με ρίζες στον 16ο αιώνα.

Συνολικά το Στρασβούργο φιλοξενεί 13 τοπικές χριστουγεννιάτικες αγορές και θεματικά χωριά, με εκατοντάδες ξύλινα σπιτάκια, προσελκύοντας εκατομμύρια επισκέπτες από όλο τον κόσμο.

Ως αντίδοτο στην βιομηχανοποίηση, από το 2011 και μετά η πόλη έχει εισάγει κανονισμούς που συνιστούν στους πωλητές να αποφεύγουν τα «μαζικά παραγόμενα προϊόντα» και να προμηθεύονται τα υλικά τους από τοπικές αλσατικές επιχειρήσεις. Παρ’όλα αυτά, σύμφωνα με τους τουριστικούς οδηγούς, πολλά από τα «παραδοσιακά» ξύλινα παιχνίδια και στολίδια που πωλούνται στους κεντρικούς πάγκους, είναι εκνευριστικά πανομοιότυπα και δεν διαφέρουν από τα «σουβενίρ» που θα βρείτε σε δεκάδες άλλες, λιγότερο διάσημες,  χριστουγεννιάτικες  αγορές, σε καλύτερες τιμές.

Από το 2015 ανάμεσα στις χριστουγεννιάτικες αγορές του Στρασβούργου λειτουργεί και η Off Market, με χειροτεχνήματα από φορείς της κοινωνικής και αλληλέγγυας οικονομίας. Από το 2016 φιλοξενούνται πάγκοι με χειροποίητα στολίδια από αγορές όλου του κόσμου, ως ένδειξη πολυπολιτισμικότητας. Από φέτος η πρωτεύουσα των Χριστουγέννων έχει αποκτήσει επίσημη πιστοποίηση «βιωσιμότητας» (ISO 20121),  με τη δέσμευση να τηρεί συγκεκριμένα περιβαλλοντικά και ποιοτικά στάνταρ.

Ποιες χριστουγεννιάτικες αγορές γύρισαν την πλάτη στο πλαστικό

Εκτός από το Στρασβούργο και άλλες ευρωπαϊκές χριστουγεννιάτικες αγορές έχουν θεσπίσει αντίστοιχους κανονισμούς ή οδηγίες, για να διατηρήσουν τον ξεχωριστό τοπικό τους χαρακτήρα.

Η Christkindlesmarkt στη Νυρεμβέργη της Γερμανίας απαγορεύει τα μαζικά παραγόμενα προϊόντα, δίνοντας χώρο σε ένα πλούσιο οικοσύστημα τοπικών τεχνιτών.

Το Ελσίνκι προβάλλει τη χριστουγεννιάτικη  αγορά του ως εναλλακτική λύση στα βιομηχανικά δώρα, ευνοώντας τους μικρούς παραγωγούς και το βιώσιμο-δίκαιο εμπόριο.

Η Basler Weihnachtsmarkt , η χριστουγεννιάτικη αγορά  στη Βασιλεία της Ελβετίας, που ξεκινάει τέλη Νοεμβρίου και κατεβάζει αυλαία στις 23 Δεκεμβρίου, διαθέτει πάνω από 150 τοπικούς πωλητές, που πωλούν χειροποίητα παιχνίδια και τοπικά, παραδοσιακά χειροτεχνήματα.

Κριτική στην παγκοσμιοποίηση

«Η παγκοσμιοποίηση σκότωσε τις χριστουγεννιάτικες αγορές», διαπιστώνει με μια δόση κακεντρέχειας αρθρογράφος του βρετανικού ψηφιακού περιοδικού Unherd. Αναφέρεται στις υπαίθριες ευρωπαϊκές αγορές, υποστηρίζοντας ότι έχουν αποκοπεί από τις ρίζες τους και είναι όλο και πιο«κινεζοποιημένες».

Η πόλη Γίγου, της επαρχίας Τσετσιάνγκ στην Ανατολική Κίνα, αποκαλείται η «μεγαλύτερη αγορά χονδρικής παγκοσμίως». Το δεύτερο παρατσούκλι είναι «το εργαστηριο του Αϊ Βασίλη», καθώς παράγει ως και το 80% των χριστουγεννιάτικων διακοσμητικών του που διακινούνται σε όλο τον πλανήτη.

Οι παγκόσμιες αλυσίδες εφοδιασμού καθιστούν πιο φθηνή την πώληση κινέζικων πλαστικών παιχνιδιών, παρά την τοπική κατασκευή τους, σημειώνει χαρακτηριστικά. Παράλληλα, σε πολλές ευρωπαϊκές πόλεις, τα τέλη συμμετοχής στις μεγάλες χριστουγεννιάτικες αγορές, έχουην αυξηθεί τόσο πολύ, που μόνο οι πωλητές που έχουν πρόσβαση σε μαζικά παραγόμενα προϊόντα μπορούν να αντέξουν οικονομικά να συμμετάσχουν. Ως αποτέλεσμα, οι τοπικοί τεχνίτες έχουν αποκλειστεί λόγω των τιμών.

Οι ρίζες των χριστουγεννιάτικων αγορών

Οι χριστουγεννιάτικες αγορές δεν ήταν πάντα έτσι. Ξεκίνησαν στην κεντρική Ευρώπη του ύστερου Μεσαίωνα ως χειμερινά παζάρια με τρόφιμα, για τον εφοδιασμό των νοικοκυριών, πριν παγώσουν οι δρόμοι.

Στην καθολική Ευρώπη, τα δώρα ανταλλάσσονταν την ημέρα του Αγίου Νικολάου, στις αρχές του Δεκεμβρίου. Εν τω μεταξύ, οι προτεστάντες, επιδιώκοντας να υποβαθμίσουν τη λατρεία των Αγίων, μετέφεραν την εορτή στην παραμονή των Χριστουγέννων. Αυτό έδωσε στις αγορές του Δεκεμβρίου έναν νέο χαρακτήρα. Οι τεχνίτες που κατασκεύαζαν παιχνίδια, σκάλιζαν ξύλινα στολίδια και έψηναν μελόψωμο άρχισαν να στήνουν πάγκους δίπλα στους πωλητές κρέατος.

Μέχρι τον 17ο αιώνα, χάρη στο μωσαϊκό των πριγκιπάτων, των επαρχιών και των ελεύθερων πόλεων της Αγίας Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας, οι χριστουγεννιάτικες αγορές είχαν αποκτήσει έναν έντονα περιφερειακό χαρακτήρα. Κάθε μία είχε τις δικές της παραδόσεις, τους δικούς της χειροτέχνες και τους δικούς της τοπικούς πάτρωνες. Τα προϊόντα που πωλούνταν στο Στρασβούργο παρέμεναν διαφορετικά από αυτά που προσφέρονταν στην Κολωνία.

Για τη νέα μεσαία τάξη που είχε την οικονομική δυνατότητα να ταξιδεύει, αυτό ήταν το ελκυστικό στοιχείο. Ωστόσο, ο μεταπολεμικός καταναλωτισμός μεταμόρφωσε την Ευρώπη, καθώς τόσο η μαζική παραγωγή όσο και τα πολυκαταστήματα έκαναν τα φθηνά, τυποποιημένα προϊόντα ευρέως διαθέσιμα όλο το χρόνο. Οι υπαίθριες αγορές έχασαν τον ρόλο τους ως βασικοί χώροι λιανικής πώλησης και επιβίωσαν ως ιδιόμορφα πολιτιστικά «κειμήλια».

Χριστουγεννιάτικες αγορές «γερμανικού τύπου»

Μέχρι τη δεκαετία του ’80, οι ευρωπαϊκές πόλεις ανταγωνίζονταν όλο και περισσότερο μεταξύ τους, για το πώς θα προσελκύσουν τους τουρίστες, τους επισκέπτες του Σαββατοκύριακου και τους καταναλωτές των «ελαστικών» δαπανών – που θα ψωνίσουν τα μη απαραίτητα.

Οι αγορές γερμανικού τύπου αναγνωρίστηκαν ως οι καλύτεροι υποψήφιοι για την προσέλκυση επισκεπτών στα κέντρα των πόλεων που αντιμετώπιζαν προβλήματα. Έτσι εξαπλώθηκαν γρήγορα πέρα από τα ιστορικά τους κέντρα. Μίνι «χριστουγεννιάτικα χωριά», ξεπήδησαν σε πόλεις μέχρι πρότινος δεν είχαν αντίστοιχες παραδόσεις.  Αναπόφευκτα, η εξαγωγή συνοδεύτηκε από τυποποίηση.

Οι υπαίθριες χριστουγεννιάτικες αγορές δεν είναι πιθανό να εξαφανιστούν σύντομα, παρά την επέλαση του ηλεκτρονικού εμπορίου (και παρά τον φόβο των τρομοκρατικών επιθέσεων). Όμως η ασθένεια της ομοιομορφίας τις έχει αλώσει από τα μέσα. Τα ίδια εισαγόμενα στολίδια, τα ίδια προκάτ σπιτάκια, τα ίδια τραγούδια. Για κάποιους η τυποποίηση είναι λόγος να αποφύγουν τα απανταχού Χριστουγεννιάτικα χωριά και τις παραλλαγές τους, για άλλους είναι μέρος της γοητείας τους.