Μένης Κουμανταρέας: Μάχη ανάμεσα στο Καλό και το Κακό

[…] Έχει όμως σημασία να παρατηρήσουμε ότι, πέραν των φυσικών διαφοροποιήσεων στο πέρασμα του χρόνου, υπάρχουν στο έργο του Κουμανταρέα κάποιες σταθερές, μια αναλλοίωτη ύλη, η οποία συντελεί στην πολύτιμη αναγνωρισιμότητα όχι μόνο του λόγου αλλά και της ματιάς του. Αυτήν την ύλη αναδεικνύει κυρίως η τρίτη περίοδος (σ.σ. η τρίτη φάση του συγγραφικού έργου του, που ξεκινά με τον Ωραίο λοχαγό, το 1982), συγκεντρώνοντας μεγαλύτερα και μικρότερα αφηγηματικά κείμενα, λογοτεχνικά και δοκιμιακά, εναλλάσσοντας τους αφηγηματικούς τρόπους και τις τεχνικές, επεξεργαζόμενη ποικίλες θεματικές. Και λειτουργεί, τρόπον τινά, συγκεφαλαιωτικά αλλά και ανανεωτικά, επιβεβαιώνει το γεγονός ότι το έργο του Μένη Κουμανταρέα διέπεται στο σύνολό του από ρομαντική αισθητική, οργανικά συνδεδεμένη με την εφηβεία — η οποία δεν τον αφορά μόνο σε επίπεδο ηρώων, αλλά αποτελεί μια νοητική κατηγορία που περιγράφει τον δικό του ιδιαίτερο τρόπο με τον οποίο αντιμετωπίζει τη ζωή και την τέχνη.

[…]

Οι έφηβοι του Κουμανταρέα βιώνουν δύσκολα, λόγω της περιρρέουσας ατμόσφαιρας και της κοινωνικής συγκυρίας, μία εξ ορισμού ρευστή και δυσχερή περίοδο του βίου […] είναι όλοι τους νέοι άνθρωποι στριμωγμένοι, χωρίς διέξοδο, περιθωριακοί, λόγω ηλικίας καταρχάς, και δευτερευόντως λόγω των κοινωνικών συνθηκών, μέσα σε έναν «υπόδικο» κόσμο. Ως έφηβοι, είναι πρόσωπα δυνάμει, και όχι ενεργεία, αφού δεν έχουν πραγματωθεί πλήρως ως υποκείμενα και, επιπλέον, επειδή στον Κουμανταρέα ο βίος τους είναι συχνά βραχύς, παραμένουν μέχρι τέλους οιονεί απροσδιόριστα. Παράλληλα όμως είναι και φορείς μιας ενστικτώδους, και γι’ αυτό υπέρτατης, αλήθειας, αθωότητας και ωραιότητας, είναι οι ακυρωμένοι και αμαρτωλοί ασσασσίνοι του Ρεμπώ. Είναι δηλαδή, στην ουσία, ήρωες κατεξοχήν ρομαντικοί, οι οποίοι εξεγείρονται ενάντια στον παλιό, άσχημο κόσμο, δίνουν απελπισμένα όσο και ασυνείδητα τη μεγάλη μάχη και ηττώνται κατά κράτος.

Οι ρομαντικοί ήρωες, όμως, ενίοτε αυτοκαταστροφικοί και οιονεί παρακμιακοί, είναι στον Κουμανταρέα έφηβοι και νέοι, όπως ο άγουρος εραστής στην Κυρία Κούλα, και ο Ωραίος λοχαγός, που απεκδύεται τη νεότητά του σιγά σιγά, μαζί με την αίγλη της στρατιωτικής του ιδιότητας και, κυρίως, της στολής. Πάντα οι καλύτεροι από αυτούς, ζιγκολό ή τρομοκράτες, ομοφυλόφιλοι και κομμουνιστές, πηγαίνουν χαμένοι. Ή, στην καλύτερη περίπτωση, ειδικά στα τελευταία του μυθιστορήματα, όπως το Δυο φορές Έλληνας και ο Νώε, κινδυνεύουν να καταστραφεί η βαθιά κρυμμένη και ακτινοβόλα ομορφιά τους. Πρόκειται για μια μάχη ανάμεσα στο Καλό και το Κακό, στην οποία οι νέοι υποκύπτουν, συνήθως, στις διαβολικές δυνάμεις τής εκάστοτε εποχής, στις δυνάμεις εκείνες δηλαδή που μάχονται την αλήθεια και την ομορφιά. Στα τελευταία έργα του Κουμανταρέα, πάντως, παρά την προϊούσα απαισιοδοξία και τη διδακτική διάθεσή του, οι νέοι, που κινδυνεύουν δραματικά από νέες υλικές και άυλες απειλές, πολύ διαφορετικές από αυτές της δεκαετίας του ’70, έχουν ωστόσο περισσότερες πιθανότητες επιβίωσης, κυριολεκτικής και μεταφορικής.

[…]

Τα ρομαντικά πρόσωπα όμως, στον Κουμανταρέα, δεν είναι μόνο έφηβοι. Ή μάλλον καλύτερα, υπάρχει μια βαθύτερη ουσία της εφηβείας, η οποία δεν έχει να κάνει μόνο με τη βιολογική ηλικία, αλλά αποτελεί τον πυρήνα μιας ρομαντικής αισθητικής που υπερβαίνει την ηλικία και προϋποθέτει την εξιδανίκευση, το όνειρο και το όραμα. Υπ΄αυτήν την έννοια, πολλοί μεσήλικες και ώριμοι μεγαλύτεροι ήρωές του, από την Μπέμπα Ταντή στη Βιοτεχνία υαλικών ως τον Καθηγητή στη Συμμορία της άρπας ή τον Νώε, τείνουν στην ολοκλήρωση και την εκπλήρωση, ασχέτως ηλικίας — ή καλύτερα, τείνουν στην ολοκλήρωση αποδεχόμενοι την προσωπική και κοσμική ατέλεια και επιλέγοντας τη διακινδύνευση. Το ίδιο ακριβώς που πράττει και ο Κουμανταρέας ως συγγραφέας, στην προσπάθειά του να σφυρηλατήσει το προσωπικό του ύφος: σχοινοβατεί ανάμεσα στην παράδοση και τη ρήξη, το πρώτο και το τρίτο πρόσωπο, τη θεατρικότητα και την περιγραφή, τη λαϊκότροπη και την πιο «αστική» γλώσσα. Έτσι, παρατηρούμε λοιπόν το εξής παράδοξο: την ώρα που στη δεύτερη φάση του έργου του (σ.σ. που αρχίζει στα μέσα και ολοκληρώνεται περί τα τέλη της δεκαετίας του ’70) ο Μένης Κουμανταρέας δείχνει να έχει παγιωθεί σε μια ευρύτερη αφηγηματική φόρμα και έναν συνεκτικό τρόπο, η τρίτη φάση, σε λίγο, δείχνει ότι τα πάντα είναι υπό διαπραγμάτευση — και η παλιντροπία, η κατεξοχήν εφηβική αυτή ιδιότητα, αποτελεί τον κανόνα της ανοιχτής δημιουργίας του.

Η εφηβεία στον Κουμανταρέα λοιπόν αποτελεί μια διευρυμένη έννοια που ταυτίζεται με την έννοια της ρευστότητας και της μεταιχμιακότητας, αλλά και του ανολοκλήρωτου, επομένως του αποσπασματικού. Ο συγγραφέας γοητεύεται από τους εφήβους επειδή η δική του στάση απέναντι στα πράγματα και τα γράμματα προκρίνει τη μεταβολή και τη ροή, το όριο και την εναλλαγή. Όχι υπό την έννοια ότι δεν εδραιώνει τα εκάστοτε κεκτημένα του, αλλά επειδή ακριβώς επιδιώκει, με την εδραίωσή τους, τη διαρκή αναπροσαρμογή, την ενσωμάτωσή τους στους νέους καιρούς. Επειδή αρνείται τις στεγανοποιήσεις και χειρίζεται τον λόγο ως όλον, περικλείοντας στον πυρήνα των έργων του, έκδηλα ή κεκαλυμμένα, ακόμα και την ποίηση, ως διάθεση και μείζονα απόχρωση. Και εξεικονίζει έτσι θαυμάσια τη ρήση του Ορτέγκα υ Γκασέτ (σ.σ. ισπανός φιλόσοφος και δοκιμιογράφος, 1883-1955): «ποίηση είναι η εφηβεία που έχει υποστεί ζύμωση και γι’ αυτό διαρκεί».

[…]

*Αποσπάσματα από κείμενο της κριτικού λογοτεχνίας και μεταφράστριας Τιτίκας Δημητρούλια (καθηγήτριας στο Τμήμα Θεατρικών Σπουδών του ΕΚΠΑ), που έφερε τον τίτλο «Για μια αισθητική της εφηβείας» και είχε δημοσιευτεί στο περιοδικό κριτικής λογοτεχνίας και τεχνών «Κ» (εκδόσεις «Αλεξάνδρεια»), τον Ιούλιο του 2005 (τεύχος 8ο, αφιερωμένο στον Μένη Κουμανταρέα).

Ο σπουδαίος συγγραφέας και μεταφραστής Μένης (Αριστομένης) Κουμανταρέας έφυγε από τη ζωή στις 5 Δεκεμβρίου 2014, σε ηλικία 83 ετών.