Κωνσταντίνος Τσάτσος: «Όλα μέσα στο ένα»

Στις 8 Οκτωβρίου 1987 απεβίωσε στην Αθήνα ο πρώην Πρόεδρος της Ελληνικής Δημοκρατίας Κωνσταντίνος Τσάτσος, διαπρεπής νομικός, φιλόσοφος, συγγραφέας και πολιτικός ανήρ.

Ο Τσάτσος, ο οποίος είχε γεννηθεί στην πρωτεύουσα την 1η Ιουλίου 1899, ήταν πρωτότοκος γιος του δικηγόρου και πολιτικού Δημητρίου Τσάτσου και της Θεοδώρας, το γένος Ευστρατιάδη, με καταγωγή από την Τεργέστη.

Ήταν παντρεμένος με την Ιωάννα Σεφεριάδου, κόρη του καθηγητή Διεθνούς Δικαίου Στυλιανού Σεφεριάδη και αδελφή του νομπελίστα ποιητή Γιώργου Σεφέρη, και είχε δύο κόρες.

Αποφοίτησε το 1918 από τη Νομική Σχολή του Πανεπιστημίου Αθηνών και άσκησε επ’ ολίγον τη δικηγορία.

Παράλληλα με τις σπουδές του, ο Τσάτσος ασχολήθηκε με τα έργα των κλασικών ελλήνων και λατίνων συγγραφέων, καθώς και με τη νεοελληνική λογοτεχνία και την ποίηση. Δημοσίευσε δύο τόμους ποιημάτων και θεατρικών έργων με το ψευδώνυμο Ήβος Δελφός.

Μετά τον Α’ Παγκόσμιο Πόλεμο και μέχρι το 1920 ο Τσάτσος τοποθετήθηκε στην ελληνική διπλωματική αντιπροσωπεία στο Παρίσι. Με την εν λόγω ιδιότητα έλαβε μέρος στις διαπραγματεύσεις για την υπογραφή της Συνθήκης των Σεβρών.

Μετά τις μεταπτυχιακές σπουδές του στη Φιλοσοφία και τη Φιλοσοφία του Δικαίου στη Χαϊδελβέργη ο Τσάτσος επέστρεψε στην Αθήνα. Ανακηρύχθηκε διδάκτωρ Νομικής το 1929, υφηγητής το 1930 και έκτακτος καθηγητής στη Νομική Αθηνών το 1932, στην έδρα της Εισαγωγής στην Επιστήμη του Δικαίου και της Φιλοσοφίας του Δικαίου.

Το 1933 διορίστηκε στη Φιλοσοφική Σχολή Αθηνών, όπου μαζί με άλλους καθηγητές οργάνωνε πανεπιστημιακά φροντιστηριακά μαθήματα για τελειόφοιτους φοιτητές. Το διάστημα 1935-1938 δίδαξε και στην Πάντειο το μάθημα «Η κοινωνική φιλοσοφία των αρχαίων Ελλήνων».

Κατά τη διάρκεια της δικτατορίας Μεταξά ο Τσάτσος συνελήφθη και εκτοπίστηκε αρχικά στη Σκύρο και ακολούθως στις Σπέτσες. Το 1941 απολύθηκε από το Πανεπιστήμιο και το 1944 διέφυγε στη Μέση Ανατολή, όπου διορίστηκε τεχνικός σύμβουλος της εξόριστης κυβέρνησης Τσουδερού.

Επανήλθε στα πανεπιστημιακά καθήκοντά του μετά την απελευθέρωση και το 1945 ανέλαβε το υπουργείο Εσωτερικών και Ασφαλείας στην κυβέρνηση Βούλγαρη, καθώς και το υπουργείο Τύπου και Πληροφοριών στην Κυβέρνηση Κανελλόπουλου. Το 1946 παραιτήθηκε από το Πανεπιστήμιο και πολιτεύτηκε με το κόμμα των Φιλελευθέρων. Χρημάτισε υπουργός Εθνικής Παιδείας στην κυβέρνηση Σοφούλη (1949), καθώς και υφυπουργός Συντονισμού στην κυβέρνηση Σοφοκλή Βενιζέλου (1951).

Το 1956 προσχώρησε στο νεοϊδρυθέν κόμμα της Εθνικής Ριζοσπαστικής Ένωσης (ΕΡΕ), με το οποίο και εξελέγη βουλευτής σε κάθε εκλογική αναμέτρηση. Υπηρέτησε ως υπουργός Προεδρίας Κυβερνήσεως και υπουργός Κοινωνικής Πρόνοιας στις κυβερνήσεις Καραμανλή (1961, 1963), καθώς και ως υπουργός Δικαιοσύνης στην κυβέρνηση Κανελλόπουλου (1967), την τελευταία πριν από την εκδήλωση του πραξικοπήματος των συνταγματαρχών.

Μετά την πτώση της δικτατορίας, το 1974, ανέλαβε το υπουργείο Πολιτισμού στην κυβέρνηση εθνικής ενότητας. Στις βουλευτικές εκλογές του 1974 εξελέγη βουλευτής Επικρατείας με το κόμμα της Νέας Δημοκρατίας.

Στις 19 Ιουνίου 1975 ο Κωνσταντίνος Τσάτσος εξελέγη από τη Βουλή Πρόεδρος της Δημοκρατίας, με 210 ψήφους επί 295 παρόντων βουλευτών. Διετέλεσε Πρόεδρος της Ελληνικής Δημοκρατίας έως το Μάιο του 1980.

Ο Τσάτσος, κορυφαίος διανοούμενος και υπέρμαχος της ευρωπαϊκής ιδέας, συνέγραψε πλήθος επιστημονικών πραγματειών, νομικών και φιλοσοφικών συγγραμμάτων, καθώς και λογοτεχνικών έργων.

Το 1961 εξελέγη μέλος της Ακαδημίας Αθηνών, της οποίας διετέλεσε αντιπρόεδρος και πρόεδρος.

Το 1979 εξελέγη ξένος εταίρος της Ακαδημίας Ηθικών και Πολιτικών Επιστημών της Γαλλίας και επίτιμος διδάκτωρ της Σορβόννης.

Εξελέγη, επίσης, ξένος εταίρος των Ακαδημιών της Ρουμανίας και του Μαρόκου το 1980, καθώς και μέλος της Ευρωπαϊκής Ακαδημίας Επιστημών, Τέχνης και Γραμμάτων το 1981.

Το 1980 απονεμήθηκε στον Τσάτσο το μέγα ευρωπαϊκό βραβείο Κούντενχοβε – Καλλέργη για τη σημαντική συμβολή του στη διαμόρφωση και την εμπέδωση του ευρωπαϊκού οράματος.

Ο Γεώργιος Μητσόπουλος (1912-2013), διαπρεπής νομικός (δικονομολόγος διεθνούς βεληνεκούς), πανεπιστημιακός δάσκαλος και ακαδημαϊκός, είχε γράψει για τον αείμνηστο Τσάτσο τα ακόλουθα (πηγή: Γεώργιος Μητσόπουλος, Κωνσταντίνος Τσάτσος – Αναμνήσεις, Ακαδημία Αθηνών, 1989):

Η δύναμη του επιστημονικού έργου του Κ. Τσάτσου είναι τεράστια. Και σ’ αυτό οφείλεται ότι και η νέα γενιά, που αναχωρεί από ιδεοκρατουμένη σκέψη, εξακολουθεί να πορεύεται τον δρόμο που εκείνος χάραξε, με πλούσια επιστημονικά πορίσματα σ’ όλους τους κλάδους του δικαίου. Είναι η επιστημονική πορεία για την οποία έγραφα στη μελέτη μου που περιέχεται στον τιμητικό του τόμο: «Όταν κατανοηθή ποία η αξία του συστήματος εν τη Φιλοσοφία του Δικαίου, τότε δύναται να συνειδητοποιηθή και ποία η αξία της τελολογικής μεθόδου εν συστήματι δικαίου. Ταύτα πάντα όμως τελούν υπό μίαν και βασικήν προϋπόθεσιν, ην εσχάτως ετόνισε και πάλιν ο Κ. Τσάτσος, ήτοι υπό την προϋπόθεσιν της αναγνωρίσεως της απολύτου αξίας τού ιστορικώς γίγνεσθαι εις τον χώρον πραγματώσεως όλων των αξιών. Το νόημα της ιστορικής ζωής —γράφει— δεν είναι ούτε η υπέρβασις ή η προπαρασκευή άλλης μεθιστορικής ζωής, ούτε και απλούς ευδαιμονισμός, αλλ’ η δημιουργία αξιών, η προσέγγισις των απολύτων ιδεών. Μόνον υπ’ αυτήν την προϋπόθεσιν έχει και απόλυτον αξίαν η πραγμάτωσις όλων των ιδεών ή απολύτων αξιών και η πολιτεία ως ο ιστορικός χώρος της πραγματώσεως αυτών. Επί της ακλονήτου ταύτης βάσεως στηρίζεται το άρτιον σύστημα Φιλοσοφίας του Δικαίου του τιμωμένου, το οποίον αποτελεί φωτεινόν σταθμόν και δείκτην πορείας της συγχρόνου φιλοσοφικής σκέψεως».

Κλείνω τις σκέψεις μου με μερικές στροφές απ’ τα τελευταία εξαίρετα ποιήματα της Ιωάννας Τσάτσου, της φωτεινής αυτής φυσιογνωμίας, που μέσα στη δύναμη της γαλανόλευκης ψυχής της κλείνει τον πιο όμορφο κι ακτινοβόλο ελληνικό παλμό, και που στάθηκε κοντά στον Πρόεδρο σ’ όλη του τη ζωή και τον συνώδευσε σιωπηλά και περήφανα, μαζί με λίγους εκλεκτούς φίλους, στο τελευταίο του ταξίδι. Είναι οι στροφές απ’ την Άγρυπνη Αυγή, που νομίζω ότι ταιριάζουν, μαζί με πολλές άλλες, στη ιερή θύμηση του Μεγάλου Διδασκάλου.

Το περιβόλι μας βέβαια δεν το ζωγράφισε
τεχνίτης ορθολογιστής
το φύτεψε με άνεση ο ίδιος ο Θεός
όπως φυτεύει τα δάση,
κι έπειτα μας το χάρισε
για να το αγαπούμε,
Εκείνος γνωρίζει
πόσο το κάθε δένδρο θέλει διάλογο
και προσοχή

«Δούλεψα μέσ’ τη σιωπή
της ρίζας μου μήνες και μήνες
μάζεψα τους χυμούς της γης
και τώρα το μέγα Σύμβολο εκτελώ
όλα μέσα στο ένα,
θαλπωρή η καρδιακή ματιά σου
που μ’ ακολουθεί»

Και η ανθισμένη καλαμιά
με τους λευκούς θυσάνους
λικνίζεται αρμονικά στον άνεμο
αγκαλιάζει τους χωρισμούς
αγκαλιάζει κι εκείνους που φύγανε
και είναι πάντα εδώ…

Ας μου επιτραπή να προσθέσω: «Όλα μέσα στο ένα», την ιδέα του δικαίου, που «αγκάλιαζε εκείνον που έφυγε» και που «είναι πάντα εδώ».

Η Ιωάννα Τσάτσου