Αλέξης Δαμιανός: Λόγος χωρίς φτιασίδια

Στις 21 Ιανουαρίου 1921 γεννήθηκε στην Αθήνα ο Αλέξης Δαμιανός, μια από τις σημαντικότερες φυσιογνωμίες του ελληνικού κινηματογράφου του περασμένου αιώνα.

Μολονότι έκανε όλες κι όλες τρεις ταινίες, ο Δαμιανός κατάφερε να φύγει από τη ζωή, στις 4 Μαΐου 2006, έχοντας κερδίσει την ειλικρινή αναγνώριση και αγάπη ομοτέχνων, κριτικών και κοινού.

Άνθρωπος πολυπράγμων —σκηνοθέτης του κινηματογράφου, του θεάτρου και της τηλεόρασης, σεναριογράφος, θεατρικός συγγραφέας και ηθοποιός—, ο Δαμιανός έκανε τα πρώτα του θεατρικά βήματα στη Δραματική Σχολή του Εθνικού Θεάτρου και άρχισε την καλλιτεχνική πορεία του επί Κατοχής, συμμετέχοντας παράλληλα στην Εθνική Αντίσταση.

Αρχικά εργάστηκε ως ηθοποιός στο «Λαϊκό Θέατρο» και αποτέλεσε μέλος του θιάσου των «Ενωμένων Καλλιτεχνών». Στα κατοπινά χρόνια συνεργάστηκε με το Θέατρο Τέχνης του Καρόλου Κουν και ίδρυσε το «Πειραματικό Θέατρο» και το θέατρο «Πορεία».

«Ο ΤΑΧΥΔΡΟΜΟΣ», 17.10.1964, Ιστορικό Αρχείο «ΤΟ ΒΗΜΑ» & «ΤΑ ΝΕΑ»

Το 1965 πρωτοεμφανίστηκε στον κινηματογράφο ως ηθοποιός στην ταινία μικρού μήκους του Παντελή Βούλγαρη «Ο κλέφτης».

Την επόμενη χρονιά, το 1966, έκανε την πρώτη δική του ταινία, που είχε τον τίτλο «Μέχρι το πλοίο».

Το 1971 ο Δαμιανός δημιούργησε (ως σκηνοθέτης και σεναριογράφος) την ταινία που έμελλε —περισσότερο απ’ οποιαδήποτε άλλη δημιουργία του— να τον καταξιώσει (αν και όχι από την πρώτη στιγμή της προβολής της, όπως μαρτυρούν η μάλλον επιφυλακτική κριτική και η απογοητευτική προσέλευση του κοινού στις κινηματογραφικές αίθουσες) ως μια από τις πιο εμβληματικές μορφές του σύγχρονου ελληνικού κινηματογράφου: την «Ευδοκία».

Ο έρωτας δύο νέων ανθρώπων (τους οποίους υποδύθηκαν ερασιτέχνες ηθοποιοί, η κυπριακής καταγωγής Μάρω Βασιλείου, που κατοικούσε στο Λονδίνο και δε μιλούσε ελληνικά, και ο Γιώργος Κουτούζης, ένας εργάτης από τον Πειραιά) κόντρα στους κυρίαρχους ηθικούς κανόνες και η σύγκρουση με την καθεστηκυία τάξη πραγμάτων είναι η υπόθεση της «Ευδοκίας», στην οποία συνεργάστηκε με τον Δαμιανό ο στενός φίλος του Λάκης Παπαστάθης, ο αείμνηστος σκηνοθέτης και κινηματογραφιστής.

Ένας λοχίας γνωρίζεται με μια πόρνη, την ερωτεύεται και αποφασίζει να την κάνει γυναίκα του. Έτσι, οι δύο εραστές, δέσμιοι πλέον της κοινής μοίρας τους, έρχονται αντιμέτωποι με τον κοινωνικό περίγυρο μιας μικρής πόλης της ελληνικής επαρχίας, που θέλει να τους περιορίσει και τελικά να τους συντρίψει.

Άρρηκτα δεμένη με την ταινία του Δαμιανού, το ορμητικό αυτό έργο πάθους, έρωτα και ιερής οργής, είναι ασφαλώς η μουσική του Μάνου Λοΐζου, με το περίφημο «Ζεϊμπέκικο της Ευδοκίας».

Το 1995 ο Δαμιανός έδωσε τελευταία φορά το «παρών» στον ελληνικό κινηματογράφο με την ταινία του «Ηνίοχος».

Κύρια χαρακτηριστικά του έργου του Δαμιανού είναι ο ευθύς και χωρίς φτιασίδια λόγος, η ανατροπή των στερεοτύπων και των κάθε λογής κανόνων, η τραχιά λιτότητα και η ακατέργαστη ποιητικότητα.

Στο λεύκωμα που αφιέρωσε ο Λάκης Παπαστάθης στην «Ευδοκία», υπό τον τίτλο «Όταν ο Δαμιανός γύριζε την Ευδοκία» (εκδόσεις Πατάκη, 2006), o ίδιος ο Δαμιανός σημειώνει τα ακόλουθα:

«Ποιότητα σημαίνει απλώς σαφήνεια, ευθύνη τού τι λες και σεβασμός. Ποιότητα σημαίνει, τέλος, να μην είναι μοναδικός σου στόχος το ταμείο. Όσοι ακολουθούν τα γούστα της μάζας, τα καλλιεργούν και τα χαϊδεύουν για να τα εκμεταλλευτούν ταμειακά, αυτοί φθείρουν τα ίδια τους τα παιδιά».