Υποβρύχιο «Πρωτεύς» (Υ-3): Η δόξα του ελληνικού κύματος, τα άθλα του ελληνικού ναυτικού

Στις 29 Δεκεμβρίου 1940 βυθίστηκε αύτανδρο στη θαλάσσια περιοχή του στενού του Οτράντο, στα ανοιχτά του λιμένος του Αυλώνος, το υποβρύχιο του Ελληνικού Πολεμικού Ναυτικού «Πρωτεύς» (Υ-3) με κυβερνήτη τον πλωτάρχη Μιχαήλ Χατζηκωνσταντή.

Αυτή υπήρξε η πρώτη απώλεια ελληνικού υποβρυχίου κατά τη διάρκεια του Ελληνοϊταλικού Πολέμου των ετών 1940-1941, κι ως εκ τούτου το γεγονός καταλαμβάνει μια ξεχωριστή θέση στην ιστορία του Ελληνικού Πολεμικού Ναυτικού.

Πηγή: hellenicnavy.gr

Ο «Πρωτεύς» ήταν το ένα από τα έξι υποβρύχια γαλλικής κατασκευής που είχε παραλάβει το Ελληνικό Πολεμικό Ναυτικό κατά το Μεσοπόλεμο. Είχε καθελκυστεί τον Οκτώβριο του 1927 και είχε παραληφθεί από ελληνικής πλευράς τον Αύγουστο του 1929.

Μετά την έναρξη του Ελληνοϊταλικού Πολέμου, τον Οκτώβριο του 1940, ο «Πρωτεύς» είχε κληθεί να εκτελέσει τις πρώτες πολεμικές περιπολίες του.

Πηγή: «Περίπλους Ναυτικής Ιστορίας» (έκδοση του Ναυτικού Μουσείου Ελλάδος)

Η πρώτη, αμυντικού χαρακτήρα, πραγματοποιήθηκε στις προσβάσεις του Πατραϊκού κόλπου και στο Ιόνιο από τις 30 Οκτωβρίου έως τις 5 Νοεμβρίου 1940.

Η δεύτερη, επιθετικού χαρακτήρα, έλαβε χώρα στο στενό του Οτράντο από τις 15 έως τις 24 Νοεμβρίου 1940.

Στις 26 Δεκεμβρίου 1940 ο «Πρωτεύς» απέπλευσε εκ νέου, προκειμένου να εκτελέσει επιθετική περιπολία στο στενό του Οτράντο.

Πηγή: «Περίπλους Ναυτικής Ιστορίας» (έκδοση του Ναυτικού Μουσείου Ελλάδος)

Το πρωί της 29ης Δεκεμβρίου, γύρω στις 10:00 π.μ., ο «Πρωτεύς», ενώ βρισκόταν στον τομέα της περιπολίας του (περί τα 12 ν.μ. δυτικά της νήσου Σάσωνος), εντόπισε εχθρική νηοπομπή στις προσβάσεις του λιμένος του Αυλώνος.

Το ελληνικό υποβρύχιο εξαπέλυσε επίθεση με τορπίλες εναντίον του κυρίου σώματος της ιταλικής νηοπομπής. Η επίθεσή του υπήρξε καθ’ όλα επιτυχής, καθώς επέφερε την καταβύθιση του ιταλικού μεταγωγικού «Σαρδηνία» (Sardegna).

Πηγή: «Περίπλους Ναυτικής Ιστορίας» (έκδοση του Ναυτικού Μουσείου Ελλάδος)

Δυστυχώς, εξαιτίας απώλειας βάθους κατά την προσβολή (συνεπεία μηχανικής βλάβης ή καθυστέρησης χειρισμού), το ελληνικό υποβρύχιο εντοπίστηκε από τους Ιταλούς. Ακολούθησε επίθεση με βόμβες βυθού εναντίον του «Πρωτέως» από το ιταλικό τορπιλοβόλο Antares, το οποίο συνόδευε την εχθρική νηοπομπή.

Τελικά, ο «Πρωτεύς» εμβολίστηκε από το ιταλικό τορπιλοβόλο και χάθηκε για πάντα παρασύροντας στον υγρό τάφο το σύνολο των ανδρών του, τα 48 μέλη του πληρώματός του (τον κυβερνήτη, τους τρεις αξιωματικούς, τους υπαξιωματικούς και τους ναυτοδιόπους).

Το στίγμα βυθίσεως του «Πρωτέως» (πηγή: hellenicnavy.gr)

Όλοι τους προήχθησαν μετά θάνατον στον επόμενο βαθμό, ενώ τους απονεμήθηκαν οι ακόλουθες ηθικές αμοιβές:

Στον κυβερνήτη του υποβρυχίου, τον πλωτάρχη Μιχαήλ Χατζηκωνσταντή (προαχθέντα επ’ ανδραγαθία σε αντιπλοίαρχο τον Ιανουάριο του 1941), απονεμήθηκε το Χρυσό Αριστείο Ανδρείας.

Πηγή: «Περίπλους Ναυτικής Ιστορίας» (έκδοση του Ναυτικού Μουσείου Ελλάδος)

Στους υποπλοιάρχους Γεώργιο Μαριδάκη (ύπαρχο), Θεόδωρο Κονίδη και Ανδρέα Τουρνά, καθώς και στους αρχικελευστές μηχανικούς Κυριάκο Νικολαράκο και Διονύσιο Τηλέμαχο, απονεμήθηκε ο Πολεμικός Σταυρός Β’ Τάξεως.

Στα λοιπά μέλη του πληρώματος απονεμήθηκε ο Πολεμικός Σταυρός Γ’ Τάξεως.

Πηγή: «Περίπλους Ναυτικής Ιστορίας» (έκδοση του Ναυτικού Μουσείου Ελλάδος)

Ο πλωτάρχης Μιχαήλ Χατζηκωνσταντής, κυβερνήτης του «Πρωτέως», είχε γεννηθεί στον Πειραιά στις 26 Νοεμβρίου 1906. Πατέρας του ήταν ο Αντώνης Χατζηκωνσταντής από την Κάρυστο και μητέρα του η Ειρήνη Καλοκαιρινού.

Πηγή: «Περίπλους Ναυτικής Ιστορίας» (έκδοση του Ναυτικού Μουσείου Ελλάδος)

Εισήλθε στη Σχολή Ναυτικών Δοκίμων το 1921 και εξήλθε από αυτήν το 1926 (ημερομηνία ορκωμοσίας του, η 16η Ιανουαρίου 1926). Στην τάξη του ανήκαν και άλλοι κατοπινοί κυβερνήτες υποβρυχίων.

Προήχθη σε υποπλοίαρχο το Φεβρουάριο του 1934 και σε πλωτάρχη τον Ιούνιο του 1938.

Πηγή: «Περίπλους Ναυτικής Ιστορίας» (έκδοση του Ναυτικού Μουσείου Ελλάδος)

Λίγους μήνες μετά την προαγωγή του σε ανθυποπλοίαρχο είχε εισέλθει στη Σχολή Υποβρυχίων.

Πηγή: «Περίπλους Ναυτικής Ιστορίας» (έκδοση του Ναυτικού Μουσείου Ελλάδος)

Κατά τη διάρκεια της σταδιοδρομίας του στα υποβρύχια (22 πλήρη εξάμηνα, από το 1930 έως το 1940) υπηρέτησε σχεδόν εξ ολοκλήρου στον «Πρωτέα» (για ένα διάστημα επτά μηνών συνολικά υπηρέτησε επίσης στα υποβρύχια «Κατσώνης», «Νηρεύς», «Γλαύκος» και «Τρίτων»).

Ο πλωτάρχης Μιχαήλ Χατζηκωνσταντής, κυβερνήτης του «Πρωτέως»

Ο «Μάκης» (έτσι τον γνώριζε όλη η Βάση Υποβρυχίων) θεωρούνταν ένας από τους πλέον ικανούς κυβερνήτες υποβρυχίων, με βαθιά γνώση του αντικειμένου του (ήταν μάλιστα εκείνος που είχε συντάξει το εγχειρίδιο των γαλλικών υποβρυχίων του Ελληνικού Πολεμικού Ναυτικού, το απαύγασμα της δεκαετούς πείρας του).

Στο φύλλο του «Ελευθέρου Βήματος» που είχε κυκλοφορήσει την Τρίτη 1η Νοεμβρίου 1927 ανακαλύψαμε ένα άρθρο που αφορούσε μεν τον «Πρωτέα», αλλά όχι τα της βυθίσεώς του, θέμα που προβάλλεται σχεδόν αποκλειστικά στις σχετικές πηγές που έχουμε σήμερα στη διάθεσή μας.

«ΕΛΕΥΘΕΡΟΝ ΒΗΜΑ», 1.11.1927, Ιστορικό Αρχείο «ΤΟ ΒΗΜΑ» & «ΤΑ ΝΕΑ»

Το εν λόγω κείμενο, γραμμένο από τον Γ. Φτέρη (τον έγκριτο μανιάτη δημοσιογράφο, κριτικό, συγγραφέα και ποιητή), ήταν αφιερωμένο στην αφετηρία του βίου του «Πρωτέως», στην καθέλκυσή του επί γαλλικού εδάφους (στην κοίτη της Λουάρ, στα ναυπηγεία της Νάντης) στα τέλη Οκτωβρίου του 1927.

«ΕΛΕΥΘΕΡΟΝ ΒΗΜΑ», 1.11.1927, Ιστορικό Αρχείο «ΤΟ ΒΗΜΑ» & «ΤΑ ΝΕΑ»

Ιδού ένα τμήμα όσων είχε γράψει —εν είδει «ταξειδιωτικών εντυπώσεων»— ο Φτέρης για τη Λουάρ, τη Νάντη και τον «Πρωτέα»:

Φθινόπωρο στην καρδιά της Γαλλίας […]. Πηγαίνομε προς τη Νάντη. Η νέα άγνωστη πόλις, το βράδυ, μετά την αποβίβαση στο σιδηροδρομικό σταθμό, ένα καθαρό αυτοκίνητο στον έρημο επαρχιακό δρόμο, τα μικρά σπίτια, οι λίγες γυναίκες, η κεντρική πλατεία με τα φώτα της. Το αίσθημα της ανακουφίσεως μετά τους μεγάλους συνωστισμούς του Παρισιού. Το πάει κι’ έλα στα τροττουάρ (σ.σ. πεζοδρόμια) που δεν έχετε ξαναπεράση. Κατά τα μεσάνυχτα, γυρίζοντας στο ξενοδοχείο μας, εδοκιμάζαμε μέσα στην ήσυχη ατμοσφαίρα της επαρχίας κάτι από την εντύπωσι λαχταρισμένης επιστροφής.

«ΕΛΕΥΘΕΡΟΝ ΒΗΜΑ», 1.11.1927, Ιστορικό Αρχείο «ΤΟ ΒΗΜΑ» & «ΤΑ ΝΕΑ»

Η ημέρα μετέβαλεν ολωσδιόλου τα αντικείμενα. Δίπλα από τη Λουάρ (σ.σ. τον Λίγηρα), καθώς ανακύλαγε πάλι τα τραβηγμένα νερά της προς την κοίτη του μεγάλου ποταμού, ένα από τα γραφικώτερα κέντρα της βιομηχανικής Γαλλίας εσχεδιάσθη με τα σκούρα δαιδαλώδη οικοδομήματα των εργοστασίων του, με τις ψηλές καμινάδες του και με τα σύννεφα των καπνών του. Η ομίχλη του βροχερού μεσημεριού έκανε πιο υποβλητική την ανθρωπίνη ενέργεια και πιο παληό το γκρίζο της πολυκαιρίας. Τίποτε δεν φαίνεται καθαρά. Στο ποτάμι με την ανάστροφη κίνησι των κυμάτων του που ξαναγυρίζουν στην αγκαλιά της πολιτείας, σαν να εφοβήθηκαν το θέαμα του απέραντου ωκεανού, μετά τη νυκτερινή παλίρροια, γύρω από το ποτάμι, ο αλλόκοτος διάκοσμος της βιομηχανικής προκυμαίας όλο μέταλλο, κάρβουνο, στάχτη, ράγες, γεφύρια, βαγόνια και ανθρωπίνη δραστηριότητα. Στο δεύτερο πλάνο, πιο μακρυά, με τους σβυσμένους της τόνους, διπλωμένη στην ελαφροτάτη εσάρπα της καταχνιάς, η πρασινάδα της φύσεως. Απώτατα αραχνώδη δεντράκια, ολόισοι αδιόρατοι αγροί. Μόλις τα διακρίνομε, και αυτό τα καθιστά ακόμη ζωγραφικώτερα. Αργότερα, μετά την επίμονη λεπτοτάτη βροχή, ξαναβγήκε ο ήλιος. Το τοπείο απέκτησε πάραυτα σχέδιο, το αντικείμενο έγινε συγκεκριμένο, η πόλις εζύγωσε πιο κοντά. Κυττάμε τα πράγματα, σχεδόν ασαφή έως τώρα, να περιγράφωνται και να τονίζωνται. Η κοίτη της Λουάρ, το ριγηλό (σ.σ. τρεμουλιαστό) κύμα, αι λεπτομέρειαι των ναυπηγείων, οι άνθρωποι. Και εις το βάθος επάνω σε μια πελωρία τορπίλλη που στέκεται ως ανυπομονούσα στη σκάρα της, ένα κυμάτισμα άσπρου και γαλάζιου πανιού. Ο «Πρωτεύς» με τη σημαία της Ελλάδος.

Πηγή: «Περίπλους Ναυτικής Ιστορίας» (έκδοση του Ναυτικού Μουσείου Ελλάδος)

Το μεσημέρι η εταιρεία των ναυπηγείων προσέφερε πρόγευμα σε διακοσίους δέκα προσκεκλημένους. Εις τους τοίχους τα ελληνικά και τα γαλλικά χρώματα. Μέσα στην αχανή σάλα αντιπρόσωποι των περισσοτέρων κρατών, Σέρβοι, Βέλγοι, Πολωνοί, Ρουμάνοι, Έλληνες και Γάλλοι επίσημοι. Εις τα επιδόρπια εχαιρέτησαν το ελληνικόν ναυτικόν ο πρόεδρος της εταιρείας και ο νομάρχης της πόλεως. Ακολούθως έλαβε τον λόγον ο ναύαρχος και αρχηγός του γαλλικού ναυτικού επιτελείου κ. Σαθάν, υπενθυμίσας με τας θερμοτέρας εκφράσεις εις το κοινόν την δόξαν του ελληνικού κύματος, την παλαιοτέραν της Μεσογείου. Μεθ’ ο ανέφερε τα άθλα (σ.σ. τα κατορθώματα) του ναυτικού κατά την περίοδον της επαναστάσεως του 1821. Πρόκειται, είπε, περί της αρχαιοτέρας ράτσας της θαλάσσης, της χώρας η οποία ίδρυσεν αποικίας με τα καράβια της, δώσασα την πρώτην ώθησιν του πολιτισμού. Όλη η αίθουσα εκάλυψε τους λόγους του ρήτορος με χειροκροτήματα υπέρ της Ελλάδος.

Πηγή: «Περίπλους Ναυτικής Ιστορίας» (έκδοση του Ναυτικού Μουσείου Ελλάδος)

Ο πρεσβευτής κ. Πολίτης (σ.σ. ο Νικόλαος Πολίτης, 1872-1942, διακεκριμένος νομικός, διπλωμάτης και πολιτικός) απήντησεν ακολούθως εις τους ομιλήσαντας, εν τω μέσω της βαθυτέρας και πλέον ανυπομόνου σιωπής του επιλέκτου κοινού. Πάραυτα οι πολυάριθμοι ξένοι δημοσιογράφοι, οι παρακολουθήσαντες επίτηδες την τελετήν, ετοιμάζουν τα χαρτιά τους και τον στυλό τους. Ο ρήτωρ ευχαριστεί κατά σειράν τους προλαλήσαντας και μετά ταύτα εξηγεί με το καθαρόν απαράμιλλον ύφος του τας ειρηνικάς διαθέσεις της Ελλάδος. Η παραγγελία υποβρυχίων δεν σημαίνει ότι έχομεν σκοπούς επιθετικούς. Η συνέχισις του σεμνού ναυτικού προγράμματός μας δεν αποδεικνύει ότι θα υπονομεύσωμεν ποτέ την ειρήνην. Είνε ένα ρεβόλβερ με επιμελώς κατεβασμένην την ασφάλειαν, ένα όργανον διά την άμυναν της Ελλάδος. Δεν πρόκειται να το χρησιμοποιήσωμεν παρά μόνον όταν μας εξαναγκάση ο εχθρός.

Πηγή: «Περίπλους Ναυτικής Ιστορίας» (έκδοση του Ναυτικού Μουσείου Ελλάδος)

Το απόγευμα, μετά την επίσκεψιν των απεράντων ναυπηγείων, οι χιλιάδες επισκέπται με τας χιλιάδας των περιέργων κατοίκων της πόλεως κατέληξαν εις τον προβλήτα ένθα ανέμενεν ο «Πρωτεύς». Ο παπάς τής εν Παρισίοις ελληνικής εκκλησίας, με τον βυζαντινόν ορθόδοξον τόνον του, ηγίασε το έτοιμον σκάφος. Η κυρία Πολίτου, η ανάδοχος, απέσπασε το τελευταίον του στήριγμα και υπό τα ανυπόμονα, τα ενθουσιώδη όμματα όλου του κόσμου, σιγά-σιγά στην αρχή, γρηγορώτερα έπειτα, γλυστρώντας, λαχταρώντας το χάδι του νερού, ο «Πρωτεύς» εκύλησε στο ποτάμι.

Ολόγυρα στη Λουάρ, μέσα στα συνεχή χειροκροτήματα, ακούεται ο ύμνος της ελευθερίας.