Δικαιούται η ΑΙ πατέντες για τις εφευρέσεις της; Τι προβλέπει η ελληνική νομοθεσία

Του Δημήτρη Σταφυλά*

Στην εποχή, που τα συστήματα στενής ΤΝ (narrow ΑΙ) κυριαρχούν με ιδιαίτερη επιτυχία βρίσκοντας εφαρμογή σε ποικίλους τομείς δραστηριότητας της κοινωνίας, όπου εκπαιδεύονται και εστιάζουν στην εκτέλεση συγκεκριμένων εργασιών (πχ. αυτοματοποιημένη έγκριση τραπεζικών δανείων, εξελιγμένες ιατρικές συσκευές διάγνωσης μελανώματος), παρατηρείται μια ολοένα αυξανόμενη αλληλεπίδραση μεταξύ των συστημάτων ΤΝ με τον άνθρωπο.

Ανατρέχοντας στην ιστορία, ο άνθρωπος πράγματι στην προσπάθειά του να προάγει τεχνολογική καινοτομία, χρησιμοποιούσε πάντα τεχνολογικά εργαλεία, με τον ίδιο να θεωρείται αναμφισβήτητα εφευρέτης των τεχνολογικών επιτευγμάτων. Ωστόσο, η ραγδαία εξέλιξη των συστημάτων τεχνητής νοημοσύνης καθώς και ο καθοριστικός τους ρόλος στην συνεργατική συνύπαρξη με τον άνθρωπο, δημιουργούν ερωτήματα κατά πόσο τελικά η ΤΝ θεωρείται κάτι παραπάνω από ένα απλό εργαλείο στην διαδικασία της καινοτομίας.

Ένας απλοϊκός ορισμός των συστημάτων ΤΝ, για τους σκοπούς του άρθρου, που θα μπορούσε να δοθεί, είναι ότι αναφερόμαστε στην ικανότητα των μηχανών να επιτελούν νοητικές διεργασίες που συνδέονται με τον άνθρωπο όπως η μάθηση, ο συλλογισμός και η επίλυση ενός προβλήματος με τρόπο που πολλές φορές δεν είναι εύκολος να προσδιοριστεί.

Υποπεδίο της ΤΝ αποτελεί η Μηχανική Μάθηση (ΜΜ) που έχει την ιδιότητα να αναγνωρίζει μοτίβα μεταξύ των δεδομένων εκπαίδευσης, να μαθαίνει από τα δεδομένα, να εφαρμόζει τη γνώση που αποκτά σε νέα δεδομένα αναβαθμίζοντας εργασιακές ροές, χωρίς να έχει προγραμματιστεί προγενέστερα και χωρίς καμία ανθρώπινη παρέμβαση.

Τύπος της ΜΜ είναι τα νευρωνικά δίκτυα, τα οποία, όταν η αρχιτεκτονική τους αποτελείται από πολλαπλά επίπεδα νευρώνων που συνδέονται με ρυθμιζόμενες παραμέτρους (πχ. βάρη), είναι ικανά για Βαθιά Μάθηση. Η επιτυχία των μοντέλων Βαθιάς Μάθησης στηρίζεται στην ικανότητά τους να επεξεργάζονται μεγάλο όγκο δεδομένων και στη διαρκώς αυξανόμενη υπολογιστική ισχύ. Επίσης, η έλευση της γενετικής ή δημιουργικής ΤΝ (Generative AI) έχει προσελκύσει το ενδιαφέρον της κοινής γνώμης λόγω της δεξιότητάς της να παράγει νέα δεδομένα, παρόμοια με αυτά που παράγονται μέσω της ανθρώπινης ευφυΐας.

Σύμφωνα με τις επίσημες οδηγίες του Ευρωπαϊκού Γραφείου Διπλωμάτων Ευρεσιτεχνίας (ΕΓΔΕ), η ΤΝ και η ΜΜ βασίζονται σε υπολογιστικά μοντέλα κι αλγορίθμους που θεωρούνται πολύπλοκες αφηρημένες μαθηματικές έννοιες, ανεξάρτητα του γεγονότος ότι μπορούν να εκπαιδευτούν, χρησιμοποιώντας δεδομένα εκπαίδευσης. Όταν όμως η ΤΝ ή η ΜΜ συνεισφέρουν στο τεχνικό χαρακτήρα της εφεύρεσης, προσδίδουν ένα τεχνικό πλεονέκτημα έναντι της γνωστής στάθμης της τεχνικής, υπηρετούν έναν τεχνικό σκοπό και αποτελούν μέρος της λύσεως σε ένα οριζόμενο τεχνικό πρόβλημα, τότε μπορούν οι εφευρέσεις μικτού τύπου, δηλαδή οι εφευρέσεις που περιέχουν συνδυασμό τεχνικών και μη τεχνικών μέσων, να κατοχυρωθούν με Δίπλωμα Ευρεσιτεχνίας (ΔΕ).

Στα διεθνή συστήματα χορήγησης ΔΕ εντοπίζονται -τουλάχιστον σε θεωρητικό υπόβαθρο- οι ακόλουθες κατηγορίες εφευρέσεων:

• Εφευρέσεις που δημιουργούνται αποκλειστικά μόνο από τον άνθρωπο (Human-only inventions). Αποτελεί την κλασσική περίπτωση κατά την οποία τα δικαιώματα της εφεύρεσης απονέμονται  στον εφευρέτη που είναι φυσικό πρόσωπο.
• Εφευρέσεις που δημιουργούνται από τον άνθρωπο με την βοήθεια της ΤΝ (Human-invention, assisted by AI). Αποτελεί την περίπτωση κατά την οποία ο άνθρωπος στη δημιουργία τεχνολογικής καινοτομίας, υποβοηθείται από συστήματα ΤΝ, όπως για παράδειγμα στην αναγνώριση του τεχνικού προβλήματος που πρέπει να επιλυθεί ή στην επαλήθευση συγκεκριμένων λύσεων που έχουν προταθεί. Επί της ουσίας το σύστημα της ΤΝ δεν εμπλέκεται στη σύλληψη της ιδέας αλλά χρησιμοποιείται κυρίως ως εργαλείο στα χέρια του εφευρέτη.
• Από κοινού εφεύρεση ανθρώπου – συστήματος ΤΝ (joint Human-AI -invention). Αυτή η κατηγορία εφευρέσεων αφορά την από κοινού ουσιαστική συνεισφορά του ανθρώπου και του συστήματος της ΤΝ στην σύλληψη της ιδέας της εφεύρεσης.
• Εφεύρεση που παράγεται από συστήματα ΤΝ με την βοήθεια του ανθρώπου (AI-invention, assisted by human). Πρόκειται για την ακριβώς αντίστροφη περίπτωση της δεύτερης προαναφερόμενης κατηγορίας εφευρέσεων, κατά την οποία -ενώ υπάρχει σημαντική συνεισφορά από τον άνθρωπο στην αναγνώριση του προβλήματος που πρέπει να επιλυθεί-, η πραγματική σύλληψη της ιδέας της εφεύρεσης επήλθε από σύστημα ΤΝ.
• Εφευρέσεις που δημιουργούνται μόνο από συστήματα ΤΝ (AI-only invention). Η συγκεκριμένη περίπτωση αποτελεί ακραίο σενάριο της τέταρτης  προαναφερόμενης κατηγορίας εφευρέσεων και τελείως αντίστροφη περίπτωση της πρώτης κατηγορίας εφευρέσεων, όπου εξ’ ολοκλήρου ένα αυτόνομο σύστημα ΤΝ συμμετέχει στην δραστηριότητα της εφεύρεσης, χωρίς προγενέστερα να έχει δοθεί κάποιο αρχικό ερέθισμα από άνθρωπο ή να έχει συλληφθεί από τον ανθρώπινο νου.

Συνεπώς το εύλογο ερώτημα που προκύπτει σχετικά με την ΤΝ και την ιδιότητα του εφευρέτη είναι πώς εφαρμόζεται η υπάρχουσα ελληνική νομοθεσία στις εφευρέσεις που παράγονται από προηγμένα συστήματα ΤΝ. Επιπλέον, εγείρονται βαθύτερα ζητήματα όπως, ποιος είναι ο ειδικός τελικά στην στάθμη  για τις εφευρέσεις που παράγονται από συστήματα ΤΝ; Ακόμη, τι θεωρείται αλγοριθμικά προφανές (algorithmic obviousness) κατά την αξιολόγηση του μικτού τύπου εφευρέσεων;

Ως εφευρετικότητα νοείται η δημιουργική συνεισφορά -λόγω της διανοητικής δραστηριότητας του ανθρώπου- στην τεχνολογική πρόοδο με σκοπό την παραγωγή μιας εφεύρεσης. Η υπάρχουσα ανθρωποκεντρική νομοθεσία {Ν.1733/1987, άρθρο 6} εστιάζει στα φυσικά και ηθικά δικαιώματα του εφευρέτη, που θα πρέπει να είναι φυσικό πρόσωπο, καθώς και στην ανταμοιβή του, με κύριο αντάλλαγμα την πλήρη αποκάλυψη της εφεύρεσης στην κοινωνία και την ενίσχυση της καινοτομίας. Δεδομένου λοιπόν ότι  δημιουργός θεωρείται πάντα ο άνθρωπος, ΔΕ χορηγείται για κάθε επινόημα που ανάγεται στο χώρο της τεχνικής, εφόσον ικανοποιούνται τα κριτήρια κατοχυρωσιμότητας (νέα, εφευρετική δραστηριότητα, βιομηχανικά εφαρμόσιμη). Η ελληνική νομοθεσία επομένως αντανακλά στις ανθρωπιστικές και κοινωνικές ανάγκες. Υπό το πρίσμα αυτό, ως εφευρέτης ορίζεται ένα φυσικό πρόσωπο που αναγνωρίζει ένα τεχνικό πρόβλημα και εκτελεί μια διαδικασία που οδηγεί στην εφεύρεση, με σκοπό την λύση του οριζόμενου τεχνικού προβλήματος.

Αυτά όλα μέχρι την υπόθεση DAMBUS (Device for the Autonomous Bootstraping), για την οποία το 2019 κατατέθηκαν δύο αιτήσεις για ευρωπαϊκό ΔΕ στο ΕΓΔΕ:

• Ένας φάρος που αναβοσβήνει για να προσελκύσει αυξανόμενη προσοχή σε κατάσταση εκτάκτου ανάγκης (EP 18275174)
• Ένα μορφοκλασματικό δοχείο τροφίμων (EP 18275163)

ορίζοντας ως εφευρέτη ένα σύστημα ΤΝ, καθώς οι εφευρέσεις δημιουργήθηκαν αποκλειστικά από συστήματα ΤΝ. Οι συγκεκριμένες τελικά αιτήσεις για ΔΕ απορρίφθηκαν από το ανώτερο συμβούλιο προσφυγών του ΕΓΔΕ με τις  αποφάσεις (J8/20, J9/20) βασιζόμενοι στην αιτιολογία ότι:

• Ο εφευρέτης πρέπει να είναι φυσικό πρόσωπο
• Επειδή τα συστήματα ΤΝ δεν έχουν νομική υπόσταση, δεν μπορούν ούτε να χρησιμοποιηθούν ούτε να μεταβιβάσουν δικαιώματα σε διάδοχο τίτλο Βιομηχανικής Ιδιοκτησίας.

Στηριζόμενοι στην γενικότερη επικρατούσα πεποίθηση ότι η ΤΝ δεν έχει φτάσει ακόμη σε εκείνο το σημείο όπου τα συστήματα ΤΝ να μπορούν να δημιουργούν αυτόνομα εφευρέσεις, αλλά κι ότι το υπάρχον νομοθετικό πλαίσιο ορίζει ότι ο εφευρέτης θα πρέπει να είναι άτομο με νομική ικανότητα, τίθεται το καίριο ερώτημα, δηλαδή αν το υφιστάμενο σύστημα χορήγησης ΔΕ επαρκεί και καλύπτει τις προσδοκίες.

Επαΐοντες έχουν ήδη θέσει το ζήτημα προς διαβούλευση, διερωτώμενοι τι σημασία έχει αν μια εφεύρεση δημιουργείται από άνθρωπο ή μηχανή, όταν τα κριτήρια αξιολόγησης μιας αίτησης για ΔΕ κατά την διαδικασία χορήγησης παραμένουν τα ίδια. Ενώ μερίδα ειδημόνων υποστηρίζει ότι θα πρέπει να αξιολογηθεί ουσιαστικά πλέον η αναγνώριση της ιδιότητας του εφευρέτη στα συστήματα ΤΝ. Ενδεχομένως ένα μοντέλο κοινής εφευρετικότητας (joint inventorship) ανθρώπου-μηχανής να ήταν στη παρούσα φάση ένα περισσότερο αποδεκτό σενάριο. Η δυνατότητα κατοχύρωσης εφευρέσεων που παράγονται από συστήματα ΤΝ με ΔΕ θα παρέχει αναμφισβήτητα κίνητρα στους ερευνητές να προωθήσουν την τεχνολογική τους καινοτομία, που σε συνδυασμό με το μονοπωλιακό δικαίωμα, θα τους δίνει τη δυνατότητα να αποσβέσουν το κόστος ανάπτυξης της τεχνολογίας καθώς και τον χρόνο να αντλήσουν την απόδοση της επένδυσής τους.

Επιπροσθέτως, ισχυρό ρεύμα έχει η διαμορφούμενη άποψη που τονίζει ότι δεν υπάρχει κανένα νόημα τα δικαιώματα να τα σφετερίζεται ο άνθρωπος, υποβιβάζοντας με αυτόν τον τρόπο την ανθρώπινη εφευρετικότητα. Ενώ διατείνονται ότι, ο αποκλεισμός των εφευρέσεων που παράγονται από συστήματα ΤΝ από το υπάρχον σύστημα χορήγησης ΔΕ, ελλοχεύει τον κίνδυνο να καταφύγουν αυτού του τύπου εφευρέσεις  σε άλλες μορφές προστασίας όπως το εμπορικό μυστικό. Αυτό όμως αποτελεί αρνητικό τρόπο κατοχύρωσης διότι δεν έχουμε διάχυση της γνώσης, στερώντας την κοινωνία από περαιτέρω οφέλη. Μια πιθανή αναγνώριση των συστημάτων ΤΝ ως ξεχωριστές νομικές οντότητές ενδεχομένως να συντελούσε στη διευκόλυνση της ζωής του ανθρώπου.

Εντούτοις, διάσταση απόψεων πάνω στο συγκεκριμένο θέμα υπάρχει από τους οπαδούς της θεωρίας ότι τα συστήματα ΤΝ παράγουν εφευρέσεις που τις περισσότερες φορές στερούνται διαφάνειας και επεξηγηματικότητας για το πώς προκύπτουν τα αποτελέσματα, στοιχεία που έρχονται σε πλήρη αντίθεση με τις απαιτήσεις της διαδικασίας χορήγησης ΔΕ. Ένα ΔΕ για να χορηγηθεί θα πρέπει να πληροί τις προϋποθέσεις αποκάλυψης της εφεύρεσης στο κοινό με σαφήνεια και με τρόπο που να είναι δυνατή η αναπαραγωγή της από τον ειδικό της στάθμης της τεχνικής.

Το σίγουρο είναι ότι τα συστήματα ΤΝ ήρθαν για να μείνουν με την πρόοδο που καταγράφουν κι ενδεχομένως να ξεπεράσουν την ανθρώπινη νοημοσύνη.

Αυτή η πιθανότητα δεν θα πρέπει να αγνοηθεί από τους ειδικούς οι οποίοι θα πρέπει να ορίσουν ένα νομικό πλαίσιο που θα καθορίζει σαφώς τους κανόνες αλληλεπίδρασης και σχέσης μεταξύ ανθρώπου-μηχανής όπου κρίνεται αναγκαίο, αποτρέποντας την δημιουργία εφευρέσεων με βλαπτικό χαρακτήρα προς τον άνθρωπο. Για παράδειγμα,  οι εφευρέσεις που αποβλέπουν στην επιβολή ελέγχου της ανθρώπινης συμπεριφοράς. Στο σενάριο αναγνώρισης ενός συστήματος ΤΝ με την ιδιότητα του εφευρέτη, θα πρέπει να γίνει αναθεώρηση της υφιστάμενης νομοθεσίας που θα προβλέπει τουλάχιστον την εκπροσώπησή του από νομικό πρόσωπο ως πληρεξούσιο, ενώ δεν θα πρέπει να αποκλείεται  και η δημιουργία ειδικής φύσεως (sui generis) νομολογίας για τις εφευρέσεις που παράγονται αποκλειστικά και μόνο από συστήματα ΤΝ.

Η ολοένα και αυξανόμενη εμπιστοσύνη των εφευρετών προς το εθνικό σύστημα χορήγησης ΔΕ, με τον εθνικό δείκτη αιτήσεων για ΔΕ να έχει ήδη ξεπεράσει τις 1000 αιτήσεις για το τρέχον έτος 2025 αλλά και κυρίως το μέλλον,  με τα πλεονεκτήματα που αναμένονται να δημιουργηθούν, θα βοηθήσουν και στην ωρίμανση της ανθρώπινης νοοτροπίας να δεχθεί -υπό προϋποθέσεις- τα συστήματα ΤΝ να θεωρούνται συν-εφευρέτες με τον άνθρωπο στις αιτήσεις για ΔΕ.

*Ο Δημήτρης Σταφυλάς, πρώην μέλος του Διοικητικού Συμβουλίου της Ελληνικής Ακαδημίας Βιομηχανικής Ιδιοκτησίας (ΕΑΒΙ) από τον Ιανουάριο του 2020 έως και τον Αύγουστο του 2024, ενεργό μέλος στην ομάδας εργασίας της Ακαδημίας πάνω σε ζητήματα που αφορούν την Βιομηχανική Ιδιοκτησία, είναι Διευθυντής Ελέγχου Τίτλων στον Οργανισμό Βιομηχανικής Ιδιοκτησίας (ΟΒΙ).

Πηγή: OT.gr