Δεκεμβριανά: Εκεί πια το «ζω» ή «δεν ζω» παιζότανε κορόνα-γράμματα

Μενέλαος Χαραλαμπίδης: […] Όταν μιλάμε για τα Δεκεμβριανά, συχνά εστιάζουμε στην έναρξή τους, δηλαδή στο συλλαλητήριο της 3ης του Δεκέμβρη, ξεχνώντας ότι έχουν προηγηθεί οι ιδιαίτερα αιματηροί τελευταίοι μήνες της Κατοχής. Η Αθήνα δεν είναι μία «ουδέτερη» πόλη. Τους μήνες που προηγούνται της Απελευθέρωσης διεξάγονται στην πόλη σφοδρές συγκρούσεις ανάμεσα στο EAMικό στρατόπεδο και στους συνεργάτες των γερμανικών κατοχικών δυνάμεων, είτε τα Τάγματα Ασφαλείας είτε τα σώματα ασφαλείας. Οι συγκρούσεις αυτές είχαν δημιουργήσει μία μεγάλη ρήξη στη βάση της κοινωνίας, έναν βαθύ διχασμό. Μην ξεχνάμε ότι τα μεγάλα μπλόκα της Κατοχής πραγματοποιήθηκαν κυρίως τον Αύγουστο, δηλαδή λίγους μήνες πριν ξεσπάσουν τα Δεκεμβριανά.

Ηλίας Νικολακόπουλος: Αμέσως μετά την Απελευθέρωση, κατά τις τρεις πρώτες μέρες, έχουμε τη μεγάλη ΕΑΜική διαδήλωση, την οποία περιγράφει με εξαιρετικό τρόπο ο Γιώργος Θεοτοκάς στο ημερολόγιό του, καθώς και τη διαδήλωση των αντι-ΕΑΜικών δυνάμεων, μικρότερη σε συμμετοχή, αλλά πάντως και εκείνη ιδιαίτερα έντονη και φανατισμένη. Όπως σημειώνει ο Θεοτοκάς, ήδη από τις 15 Οκτωβρίου: «πρώτη φορά αισθάνομαι στην Αθήνα μία ταξική σύγκρουση βαθύτατη, κάτι που δεν το φανταζόμασταν», ενώ αναγκάζεται και ο ίδιος, για να καταλάβει τι γίνεται τις μέρες των Δεκεμβριανών, να ανατρέξει στην Ιστορία της Ρωσικής Επανάστασης του Τρότσκι, παραβάλλοντας όσα συμβαίνουν με μία βαθύτατη κοινωνική σύγκρουση που αποτυπώνεται και γεωγραφικά στο πολεοδομικό συγκρότημα της Αθήνας.

Πλήθος κόσμου έξω από τα γραφεία του ΕΑΜ στην οδό Κοραή τον Οκτώβριο του ’44 (πηγή: Φωτογραφικό Αρχείο ΑΣΚΙ)

Μ.Χ.: Ο Θεοτοκάς συλλαμβάνει εξαιρετικά το κλίμα της εποχής. Αυτή η χωροταξική και κοινωνική γεωγραφία της περιόδου της Κατοχής μπορεί να αποτυπωθεί, σχηματικά, αφενός στις λαϊκές και, κυρίως, προσφυγικές συνοικίες που κυκλώνουν το κέντρο της πόλης, οι οποίες τάχθηκαν μαζικά υπέρ του ΕΑΜ, και, αφετέρου, σε έναν κόσμο μεσοαστικό ή μεγαλοαστικό που κατοικούσε στις παραδοσιακές συνοικίες του κέντρου: στο Κολωνάκι, στο Παγκράτι, στην Κυψέλη. Αυτοί οι δύο κόσμοι, που στην περίοδο της Κατοχής παρέμειναν διακριτοί, έκαναν την εμφάνισή τους, όπως το θέτει και ο Θεοτοκάς. Οι μεγάλες αυτές διαδηλώσεις, αμέσως μετά την Απελευθέρωση, στις οποίες αυτή η διάσταση οπτικοποιείται, είναι πολύ σημαντικές: από τη μία του ΕΑΜ και από την άλλη των αντι-ΕΑΜικών δυνάμεων. Ο Θεοτοκάς κάνει, μάλιστα, και μία πολύ ωραία παρατήρηση, ότι η αντι-ΕΑΜική διαδήλωση ήταν μία πολύ πιο καλοντυμένη διαδήλωση από εκείνη του ΕΑΜ.

Η.Ν.: Επίσης, δεν πρέπει να ξεχνάμε και τη διάσταση μεταξύ προσφύγων και γηγενών, η οποία έπαιξε σημαντικό ρόλο στα δύο στρατόπεδα. Το στρατόπεδο των συνεργατών της Κατοχής —η Ειδική Ασφάλεια, τα Τάγματα— αποτελείται κυρίως από παλαιοελλαδίτες. Το ρήγμα μεταξύ προσφύγων και παλαιοελλαδιτών υπήρχε και πολιτικά στην Αθήνα σε όλη τη διάρκεια του Μεσοπολέμου. Άμα διαβάσει κανείς τι γράφουν για τους πρόσφυγες οι αντιβενιζελικές εφημερίδες του Μεσοπολέμου, πραγματικά φρίττει. Το ρήγμα αυτό επιδεινώθηκε, προφανώς, και από τις ένοπλες συγκρούσεις των τελευταίων μηνών της Κατοχής. Διότι εκείνοι οι οποίοι οργάνωναν τα μπλόκα, μέσω της Ειδικής Ασφάλειας ή των Ταγμάτων, έφερναν στο προσκήνιο και αυτήν τη διάσταση: την κοινωνική διάσταση.

Σύνθημα του ΕΑΜ για την τιμωρία των δωσιλόγων, φθινόπωρο 1944 (πηγή: Φωτογραφικό Αρχείο Πολεμικού Μουσείου Αθηνών)

Μ.Χ.: Αυτή ακριβώς η διάσταση μεταξύ προσφύγων και παλαιοελλαδιτών έλαβε καινούργιο νόημα, πολιτικοποιείται…

Η.Ν.: …και στρατιωτικοποιείται εν μέρει.

Μ.Χ.: Δεν είναι τυχαίο ότι έχουμε μαζική μετατόπιση των σφόδρα βενιζελικών προσφύγων προς το στρατόπεδο του ΕΑΜ, τουλάχιστον στην Αθήνα.

Η.Ν.: Χωρίς αυτό να σημαίνει, βέβαια, ότι το σύνολο των παλαιοελλαδιτών ήταν με τις αντι-ΕΑΜικές δυνάμεις. Κάθε άλλο. Και εκεί έχουμε μία μεγάλη ρωγμή, και κυρίως μία ρωγμή που αφορά την κοινωνική θέση των επιμέρους στρωμάτων του. Δηλαδή, τα εργατικά στρώματα, ακόμα και των γηγενών, έχουν προσχωρήσει ουσιαστικά στο ΕΑΜ, όπως για παράδειγμα τα Πετράλωνα, που είναι ΕΑΜική γειτονιά. Στη ρήξη μεταξύ παλαιοελλαδιτών και προσφύγων έχουμε ένα διπλό ρήγμα, που αφενός έχει να κάνει με την κοινωνική θέση και αφετέρου με την αναφορά στη Μικρασιατική Καταστροφή.

Διαδήλωση διαμαρτυρίας του ΕΑΜ το Δεκέμβρη του ’44 (πηγή: Dmitri Kessel)

Μ.Χ.: Για να αρχίσουμε να προσεγγίζουμε τα Δεκεμβριανά, είναι πολύ σημαντικό να έχουμε υπόψη μας κάτι που δεν έχει τονιστεί ιδιαίτερα: σε επίπεδο ηγεσίας, μπορεί το κεντρικό πρόβλημα να ήταν το στρατιωτικό —ένα πρόβλημα που οδήγησε στη ρήξη και στη διάλυση της κυβέρνησης εθνικής ενότητας—, όμως στη βάση της κοινωνίας το κύριο αίτημα ήταν η τιμωρία των δωσιλόγων και των συνεργατών των κατοχικών δυνάμεων. Αυτό κυριαρχούσε ως αίτημα σε όλες τις διαδηλώσεις που έγιναν σε αυτό που ονομάζουνε «μεσοαπελευθέρωση», δηλαδή ανάμεσα στην Απελευθέρωση και στα Δεκεμβριανά, και είναι κάτι το οποίο πρέπει να κρατήσουμε για να καταλάβουμε τις συμπεριφορές των απλών ανθρώπων και τις λογικές που τους κινητοποιήσανε. Υπάρχει ένα κεντρικό αίτημα: η τιμωρία των δωσιλόγων· το αίτημα αυτό δεν υλοποιείται τον πρώτο ενάμιση μήνα, τουλάχιστον, μετά την Απελευθέρωση.

Η.Ν.: Στα Δεκεμβριανά, η μία διάσταση —η λανθάνουσα— σχετίζεται με το πολιτειακό και την επάνοδο του βασιλιά Γεωργίου. Η άλλη διάσταση όμως, εξαιρετικά σημαντική σε επίπεδο βάσης, αφορά την τιμωρία των δωσιλόγων. Έχουμε να κάνουμε με πληθυσμούς που έχουν υποστεί τη βία των δωσιλόγων. Ο αριθμός των νεκρών κατά τους τελευταίους μήνες της Κατοχής —όχι μόνο από τα γερμανικά στρατεύματα, αλλά κυρίως από τους συνεργάτες— είναι εκτεταμένος.

Αφισέτα του ΕΑΜ το Δεκέμβρη του ’44 (πηγή: ΑΣΚΙ/Συλλογή Προκηρύξεων)

Μ.Χ.: Η έρευνα που έχω κάνει δείχνει ότι έχουμε περίπου 2.000 νεκρούς από τις εμφύλιες συγκρούσεις κατά τον τελευταίο χρόνο της Κατοχής, δηλαδή από τον Οκτώβρη του 1943 μέχρι τον Οκτώβρη του 1944. Σε ένα ισοζύγιο, περίπου οι μισοί οφείλονται στη δράση των Ταγμάτων Ασφαλείας και της Ειδικής Ασφάλειας, ενώ οι άλλοι μισοί στη δράση της ΟΠΛΑ —μετέπειτα Πολιτοφυλακής— και του ΕΛΑΣ, σε πράξεις αντεκδίκησης κ.ά.

Η.Ν.: Συνεπώς έχουμε και ένα μεγάλο υπόστρωμα εκδικήσεων και αντεκδικήσεων, που προσωποποιείται ακριβώς στους συνεργάτες των κατοχικών κυβερνήσεων και των γερμανικών δυνάμεων.

Μ.Χ.: Με δεδομένο, λοιπόν, ότι το ρήγμα υπήρχε ήδη, είναι πραγματικά εντυπωσιακό το γεγονός ότι ο ΕΛΑΣ κατάφερε, τις ημέρες πριν την Απελευθέρωση αλλά και αμέσως μετά, να συγκρατήσει τον κόσμο και τις δυνάμεις του, ώστε να μην πάμε σε ένα αιματοκύλισμα, σαν αυτό που παρατηρήσαμε στο Παρίσι, στη Γαλλία γενικότερα. Ο ΕΛΑΣ δεν μπαίνει σε μία διαδικασία μαζικών αντιποίνων και μαζικών δολοφονιών, παρότι αυτό ανέμεναν πολλοί.

Η.Ν.: Για να έχουμε ένα μέτρο σύγκρισης, η εκκαθάριση στη Γαλλία, η épuration, είχε περίπου 30.000 θύματα. Και μπορεί η Ελλάδα να μην έχει το ίδιο πληθυσμιακό μέγεθος, αλλά ήδη από τις πρώτες μέρες της Απελευθέρωσης, και μόλις βλέπει αυτό το κλίμα της σύγκρουσης να φουντώνει, η ηγεσία του Κομμουνιστικού Κόμματος μιλάει για αυτοσυγκράτηση. Αυτή η αυτοσυγκράτηση θα κρατήσει σχεδόν μέχρι τις πρώτες μέρες του Δεκέμβρη.

Μπλόκο στους δρόμους της Αθήνας το Δεκέμβρη του ’44 (πηγή: Φωτογραφικό Αρχείο Πολεμικού Μουσείου Αθηνών)

Μ.Χ.: Τα Δεκεμβριανά ξεκινούν, στην πραγματικότητα, από το συλλαλητήριο της 3ης Δεκέμβρη, το οποίο χτυπήθηκε από τις αστυνομικές δυνάμεις. Υπάρχουν 22 πιστοποιημένοι νεκροί από την πλευρά των διαδηλωτών την ημέρα του συλλαλητηρίου. […]

Η.Ν.: Θα ήθελα λίγο να επανέλθουμε στο θέμα των συνεργατών της Κατοχής. Διότι, όπως είπες, για τον κόσμο, η τιμωρία των δωσιλόγων είναι το βασικό ζητούμενο. Και τελικά, οι πιο ευνοημένοι από την έκβαση του Δεκέμβρη —μετά από 33 μέρες μαχών— θα είναι οι δωσίλογοι, οι οποίοι ουσιαστικά γλιτώνουν την οποιαδήποτε τιμωρία. Αρκετοί από αυτούς βρίσκονται στα αστυνομικά τμήματα, τα οποία καταλαμβάνει ο ΕΛΑΣ ήδη από τις 4 Δεκεμβρίου. Ένα μεγάλο στρατόπεδο με άνδρες των Ταγμάτων Ασφαλείας βρίσκεται στο Γουδί, και ουσιαστικά οι περισσότεροι από αυτούς ενσωματώνονται στην 3η Ορεινή Ταξιαρχία. Βέβαια, υπήρξαν και συλλήψεις δωσιλόγων, όπως στις Φυλακές Αβέρωφ, όπου έκανε επίθεση ο ΕΛΑΣ. Κάποιοι κατόρθωσαν να διαφύγουν, κάποιοι συνελήφθησαν. Είναι και αυτό ένα κρίσιμο σημείο: τι θα γίνει με αυτούς τους δωσίλογους που δεν έχουν δικαστεί ακόμα και περιμένουν; Μέχρι την έκρηξη του Δεκέμβρη δεν έχει ξεκινήσει καμία δίκη δωσιλόγων.

Μ.Χ.: Πρώτα από όλα, ήδη από τον Νοέμβρη, άνδρες της Χωροφυλακής και των Ταγμάτων Ασφαλείας, κυρίως από την Πελοπόννησο, έφθασαν στην Αθήνα αναζητώντας καταφύγιο. […] Τα Τάγματα Ασφαλείας της Αθήνας ήταν υπό περιορισμό· περίπου 1.500 άνδρες στο Γουδί, οι οποίοι ενσωματώθηκαν κυρίως στα Τάγματα Εθνοφυλακής, που δημιουργήθηκαν μέσα στον Δεκέμβρη. Ντύθηκαν εθνοφύλακες και αυτό τους απάλλαξε από το στίγμα του άμεσου ή έμμεσου συνεργάτη των Γερμανών. Όσον αφορά τους δωσίλογους που κρατούνταν στις Φυλακές Αβέρωφ, ο ΕΛΑΣ, καταλαβαίνοντας ότι, μετά και την έκρηξη των Δεκεμβριανών, δεν υπήρχε περίπτωση να δικαστούν, επιτέθηκε στις φυλακές στις 18 του Δεκέμβρη και κατάφερε να συλλάβει 200-250 περίπου εξ αυτών. Ένα μεγάλο τμήμα αυτών εκτελέστηκε την επόμενη ημέρα στην Κυψέλη.

Η.Ν.: Είναι μία καθαρή περίπτωση αντεκδικήσεων, προφανώς, που φουντώνει μέσα στη μάχη των Δεκεμβριανών και περιλαμβάνει και γνωστά ονόματα, ακόμη και πρώην υπουργών των κυβερνήσεων.

Εφ. «Κατηγορώ», Όργανο της Κομμουνιστικής Οργάνωσης Αθήνας, ανεπίσημο έντυπο της ΟΠΛΑ (πηγή: Βιβλιοθήκη ΑΣΚΙ)

Μ.Χ.: Ναι, όπως ο Μπάκος και ο Πειρουνάκης. Παρότι δεν είναι πολλές οι περιπτώσεις εκτελέσεων, ας το πούμε, αμιγώς ταξικού χαρακτήρα, υπάρχει μία που ξεχωρίζει από τις υπόλοιπες: είναι η εκτέλεση που έγινε στην Αράχωβα. Σε αυτήν την περίπτωση, όμηροι που συλλαμβάνονται στην Αθήνα κατά τη διάρκεια των Δεκεμβριανών μεταφέρονται στην επαρχία. Η συγκεκριμένη εκτέλεση έγινε στην Αράχωβα, όπου μεταξύ των εκτελεσμένων ήταν και ο Σπύρος Τρικούπης, πολιτικός από το Μεσολόγγι της γνωστής οικογένειας των Τρικούπηδων, ένας μεγαλομηχανικός από το Ψυχικό, ο [Γεώργιος] Κερασιώτης, αρεοπαγίτης, ο Στυλιανός Κορυζής από τον Πόρο —συγγενής του πρώην πρωθυπουργού [Αλέξανδρου] Κορυζή—, ο [Ιωάννης] Θεοφανόπουλος, πρύτανης του Πολυτεχνείου, ο Χατζηγιαννάκης, αντιστράτηγος της Χωροφυλακής, και ο [Θεόδωρος] Παπαευσταθίου, γενικός διευθυντής των φυλακών του υπουργείου Δικαιοσύνης.

[…]

Μ.Χ.: […] Κατά τη διάρκεια των μαχών, την ώρα που ο ΕΛΑΣ πολεμούσε στο κέντρο της πόλης, η Εθνική Πολιτοφυλακή, σε όλες τις συνοικίες —αλλά κυρίως σε αυτές που ήταν προς τα δυτικά, όπου υπήρχε απόλυτη κυριαρχία του ΕΑΜ—, έκανε συλλήψεις και συνεχείς ανακρίσεις ανθρώπων που γνώριζαν ή υποψιαζόταν ότι είχαν σχέσεις με τον στρατό κατοχής. Είναι εντυπωσιακό αυτό που προκύπτει από τα πρακτικά και τις καταθέσεις μαρτύρων σε δίκες μελών της ΟΠΛΑ που έγιναν μετά, ότι δηλαδή σε πολλές περιπτώσεις οι ίδιοι άνθρωποι συλλαμβάνονται και ανακρίνονται 5, 6 και 7 φορές, σε μια προσπάθεια να δημιουργηθεί φάκελος κατηγορίας εναντίον τους. Στη συνέχεια μεταφέρονται στο Περιστέρι, όπου βρισκόταν το κεντρικό ανακριτικό γραφείο —ας το πούμε έτσι— με πολλούς ανακριτές, όπου προχωρούσε η διαδικασία των εκτελέσεων ή των απελευθερώσεων.

Η.Ν.: Η πιο επώνυμη από αυτές τις ανακρίσεις και εκτελέσεις είναι, βέβαια, της ηθοποιού Ελένης Παπαδάκη.

Μ.Χ.: Ναι.

Νεκρός κατά τη διάρκεια ανταλλαγής πυροβολισμών μεταξύ ΕΛΑΣ και βρετανών στρατιωτών το Δεκέμβρη του ’44 (πηγή: Imperial War Museum)

Η.Ν.: Το περιστατικό αυτό έχει γίνει και μυθιστόρημα, είναι μία εμβληματική περίπτωση. Άλλες περιπτώσεις που έχουν έρθει στην επιφάνεια και για τις οποίες έχουμε αρκετή τεκμηρίωση αφορούν εσωκομματικούς ή ενδοαριστερούς αντιπάλους του ΚΚΕ, κυρίως αρχειομαρξιστές και τροτσκιστές. Και εκεί έχουμε έναν σημαντικό αριθμό θυμάτων. Έχω την αίσθηση πως από κάποιο σημείο και μετά, περίπου από τα μέσα Δεκεμβρίου, η αντεκδίκηση παίρνει το πάνω χέρι σε σχέση με την αυτοσυγκράτηση, η οποία ήταν ο κανόνας μέχρι να ξεσπάσουν τα Δεκεμβριανά.

Μ.Χ.: Σε αυτά τα ζητήματα πρέπει κάποιος να δει και σε τοπικό επίπεδο τι συμβαίνει. Δηλαδή, όσον αφορά τους τροτσκιστές, έχουμε τις εκτελέσεις τροτσκιστών, οι οποίες σε μεγάλο βαθμό οφείλονται σε ξεκαθάρισμα παλαιότερων πολιτικών λογαριασμών. Όμως αυτοί που εκτελούνται μαζικά στις ημέρες του Δεκέμβρη ήταν οι χωροφύλακες. Το Σώμα της Ελληνικής Βασιλικής Χωροφυλακής συνεργάστηκε στενά με τους κατακτητές, σε αντίθεση με αυτό της Αστυνομίας Πόλεων. Αυτός είναι ο λόγος που εξηγεί γιατί έχουμε περίπου 450 εκτελέσεις χωροφυλάκων έναντι περίπου 90 αστυνομικών.

Η.Ν.: Εξάλλου, δεν πρέπει να ξεχνάμε ότι, ακόμη και στη διάρκεια της Κατοχής, το ΕΑΜ είχε επιρροή μέσα στην Αστυνομία. Είχε ανθρώπους ακόμα και στην Ειδική Ασφάλεια. Μπορεί να φανταστεί κανείς την ψυχική κατάσταση ενός ΕΑΜίτη, ο οποίος δούλευε στην Ειδική Ασφάλεια, ήταν υποχρεωμένος να βασανίζει άλλους ΕΑΜίτες —γιατί αλλιώς δεν μπορούσε να σταθεί— και ταυτόχρονα τροφοδοτούσε το ΕΑΜ με πληροφορίες; Όλες οι μαρτυρίες που έχουμε, π.χ., για τα βασανιστήρια και την εκτέλεση της Ηλέκτρας Αποστόλου (σ.σ. η Αποστόλου, στέλεχος της ΟΚΝΕ και του ΚΚΕ, καθώς και μέλος του Κεντρικού Συμβουλίου της ΕΠΟΝ, βασανίστηκε για την αντιστασιακή της δράση από την Ειδική Ασφάλεια και εκτελέστηκε στις 26 Ιουλίου 1944) είναι προφανές ότι προήλθαν από άνθρωπο που βρισκόταν μέσα στον χώρο, ο οποίος έπρεπε να υποδύεται τον βασανιστή και να πληροφορεί, τη νύχτα, το ΕΑΜ για το τι είχε συμβεί. Αυτοί οι άνθρωποι ήταν σε μία φοβερά πιεσμένη κατάσταση τον Δεκέμβρη. Γνώριζαν πολλά πράγματα και επομένως μπορούσαν να σώσουν αλλά και να καταδικάσουν ανθρώπους με μεγάλη ευκολία.

Μ.Χ.: Πράγματι. Όταν πλέον η μάχη μπαίνει μέσα σε μία πόλη, αυτή η διάσταση, η προσωπική, έχει μεγάλη σημασία. Ειδικά όταν μία μάχη σμπαραλιάζει προσωπικά, συγγενικά και φιλικά δίκτυα μέσα στις γειτονιές. […]

Επίθεση βρετανικών αρμάτων μάχης κατά των γραφείων του ΕΑΜ στην οδό Κοραή το Δεκέμβρη του ’44 (πηγή: Imperial War Museum)

Η.Ν.: Πάντως —για να κλείσουμε αυτήν την πτωματολογία του Δεκέμβρη—, τα θύματα είναι πάρα πολλά. Στις 33 μέρες μαχών στην Αθήνα υπάρχουν 270 Βρετανοί νεκροί, 1.200 περίπου στις κυβερνητικές δυνάμεις, ενώ οι νεκροί του ΕΛΑΣ πρέπει να προσεγγίζουν τις 2.000. Οι νεκροί άμαχοι από βομβαρδισμούς (αεροπορικούς, χερσαίους και ναυτικούς) είναι, πιθανότατα, πάνω από 2.000· πρόκειται, ίσως, για το πιο δύσκολα προσεγγίσιμο μέγεθος. Πέντε χιλιάδες νεκροί σε μία πόλη που δεν ήταν πόλη των 3,5 εκατομμυρίων, αλλά μια ρημαγμένη πόλη μετά από μία Κατοχή, είναι πάρα πολλοί. Και αν σκεφτεί κανείς, επίσης, τους νεκρούς της Κατοχής, τους νεκρούς της πείνας και εκείνους των ενόπλων συγκρούσεων του τελευταίου χρόνου της Κατοχής στην Αθήνα, μιλάμε για πολύ σημαντικά μεγέθη. Μεγέθη που δείχνουν ότι η ζωή ήταν πλέον πολύ φτηνή. Δεν μπορούμε να μετράμε αυτά τα μεγέθη με τις σημερινές μας ευαισθησίες. Εκεί πια το «ζω» ή «δεν ζω» παιζότανε κορόνα-γράμματα.

Μ.Χ.: Αυτό πρέπει να το έχουμε στο μυαλό μας πάντα· η βία αποτελούσε την καθημερινότητα των ανθρώπων.

Η.Ν.: Θυμάμαι τη διήγηση ενός ανθρώπου· μου λέει: «Κατέβαινα τη μέρα της Απελευθέρωσης» —έμενε παράνομος στο Χαλάνδρι— «για να πανηγυρίσω στο Σύνταγμα και μέτραγα τους φίλους που είχα όταν ξεκινήσαμε και δεν ήταν κανείς ζωντανός. Μόνο εγώ είχα γλιτώσει κατά τύχη». […]

*Αποσπάσματα από εξαιρετικά ενδιαφέρουσα ραδιοφωνική εκπομπή της 8ης Δεκεμβρίου 2013, που είχε ως θέμα της την κοινωνική διάσταση των Δεκεμβριανών. Οι δύο συνομιλητές ήταν ο αείμνηστος Ηλίας Νικολακόπουλος (1947-2022) και ο ιστορικός Μενέλαος Χαραλαμπίδης.

Η εν λόγω εκπομπή, εκπομπή ιστορικού διαλόγου και αναστοχασμού γύρω από το παρελθόν υπό τον τίτλο «Ιστορία στο Κόκκινο», ήταν δημιούργημα των Αρχείων Σύγχρονης Κοινωνικής Ιστορίας (ΑΣΚΙ), είχε δε μεταδοθεί από το ραδιοφωνικό σταθμό «Στο Κόκκινο 105,5». Ο Ηλίας Νικολακόπουλος ήταν τότε πρόεδρος των ΑΣΚΙ.

Φρονούμε ότι τα ανωτέρω, σε συνδυασμό με την οπτική γωνία από την οποία προσεγγίζει το ίδιο ζήτημα ο Παύλος Παλαιολόγος στο προ ολίγου δημοσιευθέν άρθρο μας, φωτίζουν την υπόθεση «Δεκεμβριανά» και επιτρέπουν στους αναγνώστες και τις αναγνώστριες των νεότερων κυρίως γενεών να αντιληφθούν το γιατί η σχετική συζήτηση ανέκαθεν διεξαγόταν μέσα σε μια ατμόσφαιρα συναισθηματικά και πολιτικά φορτισμένη στο έπακρο.

Το κείμενο και οι φωτογραφίες του παρόντος άρθρου προέρχονται από την ψηφιακή εκδοτική σειρά των ΑΣΚΙ «2 Αιώνες σε 21 Εκπομπές». Στην κεντρική φωτογραφία, μπλόκο στους δρόμους της Αθήνας το Δεκέμβρη του ’44 (πηγή: Φωτογραφικό Αρχείο Πολεμικού Μουσείου Αθηνών).