Ελένη Παπαδάκη: Ευλογημένη απ’ τη Μοίρα, αλλά και σφραγισμένη απ’ τη Μοίρα

Οι νεότεροι δεν ξέρουν παρά τ’ όνομά της. Οι νεότατοι δεν θα το ξέρουν ούτε αυτό. Αλλά οι «παλιότεροι» —όσοι ευλογήθηκαν απ’ την τύχη να την έχουν δει «εν λόγω και έργω»— κρατάνε ανέσπερη στη μνήμη τους την άπεφθη τέχνη της.

Τώρα, ένα βιβλίο έρχεται να την ξαναθυμίσει σ’ όσους τη γνώρισαν, να τη γνωρίσει σ’ όσους δεν την ξέρουν, ν’ αναστηλώσει τη μνήμη της και να δικαιώσει τη φήμη της.

«ΤΟ ΒΗΜΑ», 1.1.1984, Ιστορικό Αρχείο «ΤΟ ΒΗΜΑ» & «ΤΑ ΝΕΑ»

Έργο στοργής και χρέος μαζί, το βιβλίο αυτό, «Ελένη Παπαδάκη, Η σκιαγραφία μιας ξεχωριστής θεατρικής ιδιοφυΐας» («Εστία», Κολλάρος), έχει συντεθεί απ’ τον αδερφό της κ. Μιχάλη Παπαδάκη όπως ακριβώς —νομίζω— θα το ήθελε η ίδια: λιτά και ουσιαστικά. Ο συντάκτης του αποσύρεται στο παρασκήνιο κι αφήνει να μιλήσουν για τη μουσοφίλητη αδερφή του οι κριτικοί που παρακολούθησαν θαυμαστικά βήμα-βήμα τη σταδιοδρομία της και οι φωτογραφίες που απομνημόνευσαν κάποιες στιγμές των δημιουργιών της.

Βέβαια, όσο αναλυτικές κι αν είναι οι κριτικές κι όσο παραστατικές οι φωτογραφίες, δε δίνουν παρά μια χλωμή ανταύγεια, βουβή κι ασάλευτη, μιας τέχνης όπως το θέατρο και μιας καλλιτέχνιδας όπως εκείνη, που είναι (ήταν) λόγος και κίνηση και πάθος και φως.

Αλλά δε γίνεται αλλιώς στην τέχνη αυτή, την τόσο ζωντανή και τόσο «θνησιγενή» μαζί. Τουλάχιστο, βιβλία σαν κι αυτό διασώζουν, έστω στατικά, τις εντυπώσεις και τις αποτυπώσεις μορφών κι επιτευγμάτων του θεάτρου, που μας έκαναν τότε να λέμε, σαν μικροί Φάουστ: «Στιγμή, είσαι ωραία, στάσου!»

«ΤΟ ΒΗΜΑ», 1.1.1984, Ιστορικό Αρχείο «ΤΟ ΒΗΜΑ» & «ΤΑ ΝΕΑ»

Ανάμεσα στους τυχερούς του καιρού εκείνου, «γνώρισα» την Ελένη Παπαδάκη πολύ νέος, την εποχή της μεγάλης άνθισής της στην κυψέλη εκείνη έξοχων ταλέντων, στο σχολειό εκείνο θεατρικής μύησης, που ήταν το Εθνικό Θέατρο της μεσοπολεμικής περιόδου (1932 κ.ε.).

Μόλις εφτά χρόνια είχαν περάσει από τότε που η Ελένη Παπαδάκη, νεαρός μίσχος ακόμα, είχε θαμπώσει το αθηναϊκό κοινό με τις πρώτες ερμηνείες της και, προπάντων, με την Προγονή στο πιραντελλικό «Έξι πρόσωπα ζητούν συγγραφέα», στο «Θέατρον Τέχνης» του Σπύρου Μελά (Ιούνιος 1925). Αλλά ήταν κιόλας ομόφωνα αναγνωρισμένη σαν μια απ’ τις πιο άλκιμες δυνάμεις του Θεάτρου μας, με τις πιο πολύχυμες δυνατότητες. Εκεί, στη σκηνή του Εθνικού, με τον Φώτο Πολίτη στην αρχή, με τον Δ. Ροντήρη έπειτα, έδειξε πόσο ήταν το «μέγεθός» της και πόσο θα μπορούσε να μεγεθυνθεί ακόμα — αν δεν θρυμματιζόταν έτσι απότομα κι απαίσια κι αναίτια.

Κι είναι πέρα για πέρα εύγλωττο το ότι η Ελένη Παπαδάκη —ενώ χάθηκε πριν φτάσει τα 40 χρόνια της, πριν κλείσει 20 χρόνια θεατρικής θητείας, πριν παίξει όλους τους μεγάλους ρόλους που την περίμεναν— έμεινε σημείο αναφοράς και θρύλος της Σκηνής μας, όχι για το φοβερό θάνατό της, αλλά για το φωτερό ταλέντο της, παρούσα στην απουσία της, νικήτρια της λήθης και της σιωπής.

Η «ιδιοφυΐα» της Ελένης Παπαδάκη ήταν το σπάνιο εκείνο αμάλγαμα πάθους και μέτρου, ευγένειας και δύναμης, επιβλητικότητας και υποβλητικότητας, ψυχικότητας και πνευματικότητας. Πνευματικότητας που δεν αρδευόταν μόνο από γνώσεις (ήξερε μουσική και τραγούδι, 3-4 ξένες γλώσσες και —το «απίστευτο»!— αρχαία ελληνικά), αλλά από βαθειά γνώση και νόηση του κάθε ρόλου, που μετατρέπονταν σε ψυχική μελωδία.

Με πρωτεϊκή πλαστικότητα, μπορούσε να είναι —το ίδιο «μαγνητικά»— παρθενική Αντιγόνη ή Ιφιγένεια και κολασμένη Κλυταιμνήστρα, απεγνωσμένη Ερσίλια Ντρέι («Να ντύσουμε τους γυμνούς») και δαιμονική Ρεγάνη («Βασιλιάς Ληρ»), «γαλαζοαίματη» βασίλισσα («Δον Κάρλος») ή περίκομψη λαίδη («Η βεντάλια της λαίδης Γουίντερμηρ») και άχαρη γεροντοκόρη («Πριν απ’ το ηλιοβασίλεμα»), ρομαντική αρχοντοπούλα («Πρίγκιπας του Χόμπουργκ») και καπριτσιόζα κοκέτα (Σελιμέν στο «Μισάνθρωπο»), αγγελική Δυσδαιμόνα («Οθέλλος») και πολυμήχανη Πόρτσια («Έμπορος της Βενετίας»), καρτερική κόρη («Δωροθέα Άνγκερμαν») και μαινόμενη γριά-Ερινύα («Εκάβη»).

Κι αυτές τις μεταμορφώσεις τις πραγμάτωνε χωρίς καμιά προσφυγή σ’ εξωτερικά «εφφέ», σ’ αβανταδόρικους εντυπωσιασμούς. «Ντυνόταν» όλους τους ρόλους, χωρίς να επιστρατεύει φανταχτερά τεχνάσματα, κινιόταν άνετα σ’ όλες τις εποχές, χωρίς να επικαλείται επιπόλαιες γραφικότητες. Για την Ελένη Παπαδάκη μία ήταν η «μέθοδος»: καταδυόταν ως το μεδούλι του κάθε ρόλου κι αναδυόταν με καινούριο κάθε φορά πρόσωπο, που είχε όλη τη γνησιότητα της βιωμένης αλήθειας.

Άξια για τους πιο μεγάλους ρόλους, έκανε άξιους ρόλους ελάχιστους — που ποτέ δεν τους περιφρονούσε, άλλωστε. Κι ήταν, κι αυτό, ένα ακόμα δείγμα του υποδειγματικού καλλιτεχνικού ήθους της. Όταν λ.χ. έγινε (1938) η διανομή της «Ζακυνθινής σερενάτας» του αξέχαστου Διονύση Ρώμα (όπου θα έπαιζε γαλαξίας από λαμπρούς ηθοποιούς: Παξινού, Μανωλίδου, Δενδραμής, Λεπενιώτης, Μ. Μυράτ, Κατράκης, Μ. Αλκαίου, Αβδής κ.λπ.), η Ελένη Παπαδάκη «απαίτησε» απ’ το συγγραφέα να της δώσει το συντομότατο ρόλο μιας ιταλίδας Πριμαντόνας, που παρουσιάζεται για λίγα λεπτά και λέει δέκα μόνο φράσεις, κι αυτές στα ιταλικά.

«Το τι κατάφερε να κάνει η Ελένη απάνω στη σκηνή με το bout de rôle [ρολάκι] αυτό, ούτε εγώ που το είχα γράψει μπορούσα ποτέ να το φανταστώ», αναπολούσε, 13 χρόνια αργότερα, ο ίδιος ο Ρώμας. «Τι κέφι, τι ευρήματα, τι δημιουργία! Κατάλαβα τότε, για πρώτη φορά, τι φτωχά που είναι τα έργα μας και πόσα χρωστάμε στους ευλογημένους από τη Μοίρα εκτελεστές τους».

Ευλογημένη απ’ τη Μοίρα — αλλά και σφραγισμένη απ’ τη Μοίρα…

Στα λιγοστά χρόνια της καριέρας της είχε ανταμώσει συχνά το θάνατο, και μάλιστα τον πρόωρο θάνατο (Δυσδαιμόνα, Ερσίλια, Κλυταιμνήστρα, Ρεγάνη, Δωροθέα, Αντιγόνη). Τρεις, προπάντων, απ’ τις κορυφαίες δημιουργίες της ήταν «μεστές θανάτου»: η Ερσίλια («Να ντύσουμε τους γυμνούς», 1935), που καταφεύγει στο θάνατο για να ντύσει τη γύμνια της ζωής της, η Αντιγόνη (1940), που οδεύει θεληματικά στο θάνατο για να ξεγυμνώσει τον απάνθρωπο νόμο, η Εκάβη (1943), που ο θάνατος την έχει απογυμνώσει απ’ όλους κι απ’ όλα. Κι ο θάνατος —η «λεπίδα του φονιά», καθώς έγραφε ο Σικελιανός στο επιτύμβιό της— καραδοκούσε την Ελένη Παπαδάκη, την ώρα της πιο ώριμης ανθοφορίας της.

Όσοι ευτύχησαν να τη δουν σ’ αυτούς τους ρόλους θα θυμούνται εναργέστατα πώς η Ελένη Παπαδάκη αντιμετώπιζε το σκηνικό θάνατο. Πώς η νεαρή Ερσίλιά της παλλόταν εναγώνια να «ζήσει» μέσα απ’ το θάνατο· πώς η νεαρότατη Αντιγόνη της αρνιόταν να ζήσει, για να επιβεβαιώσει τη ζωή· πώς η γριά Εκάβη της σφάδαζε ανάμεσα σε τόσους θανάτους, που είχαν αφαιρέσει κάθε νόημα απ’ τη ζωή της.

Στον τελευταίο αυτό ρόλο —τον τελευταίο της— η νέα εκείνη γυναίκα, η τόσο λαμπερή και «χαρίεσσα» σε τόσους άλλους ρόλους, είχε γίνει το αρχέτυπο της κεραυνωμένης γριάς βασίλισσας του πόνου, η εικόνα και η φωνή της οδύνης και της κατάρας, η επιτομή και η πεμπτουσία αμέτρητρων κι αμέτρητων μανάδων κάθε καιρού και τόπου, που τις χτύπησε το αστροπελέκι της σφαγής — όπως, έναν ακριβώς χρόνο αργότερα, θα την χτυπούσε και την ίδια.

Εκεί —μα και σ’ όλους τους σπουδαίους ρόλους της— η Ελένη Παπαδάκη ήταν «μεγαλύτερη απ’ τη ζωή», αληθινότερη απ’ την αλήθεια, κι έκανε το πάθος της πάθος μας, έδινε σάρκα και λόγο στα «πάθη» του καθενός μας, ποιούσε ζωή και ζούσε ποίηση, μαγικά, μουσικά κι ανεξίτηλα.

Η ρημαγμένη Εκάβη λέει: «Δεν είμαι… Ήμουν». Στη μνήμη τη δική μας η χαμένη Ελένη Παπαδάκη δεν ήταν, είναι…

*Άρθρο του αειμνήστου Μάριου Πλωρίτη για την Ελένη Παπαδάκη, που έφερε τον τίτλο «Τραγικό μετέωρο» και είχε δημοσιευτεί στην εφημερίδα «Το Βήμα» την Πρωτοχρονιά του 1984.

Η σπουδαία ηθοποιός Ελένη Παπαδάκη υπήρξε ένα από τα πλέον γνωστά θύματα των διαβόητων Δεκεμβριανών — δολοφονήθηκε τις πρώτες πρωινές ώρες της 22ας Δεκεμβρίου 1944 από στελέχη της ΕΑΜογενούς οργάνωσης ΟΠΛΑ (πιο συγκεκριμένα, από μέλη της Λαϊκής Πολιτοφυλακής Πατησίων).

Στην κεντρική φωτογραφία του παρόντος άρθρου, η Ελένη Παπαδάκη ως Ερσίλια Ντρέι στην παράσταση του Εθνικού Θεάτρου «Να ντύσουμε τους γυμνούς», το 1935 (πηγή: Ψηφιοποιημένο αρχείο Εθνικού Θεάτρου/www.nt-archive.gr).