Κωστής Παλαμάς: Η σχέση του ποιητή με το κοινό του

Ο Παλαμάς θεωρείται ένας από τους βασικούς εθνικούς ποιητές μας. Αλλά η αναγωγή ενός μέρους της ποίησής του σε έργο εθνικού ποιητή λιγότερο έγινε μέσα από την κατά καιρούς κριτική μας αντίληψη και τη διαμορφούμενη γραμματολογική μας συνείδηση και περισσότερο επιβλήθηκε άκριτα στον δημόσιο χώρο μέσω των ιδεολογικών χρήσεων του ποιητικού έργου του, σε περιστάσεις, π.χ., όπως αυτές των λόγων σε εθνικές επετείους. Αν ο Παλαμάς μέχρι σήμερα θεωρείται εθνικός ποιητής, αντιπροσωπευτικός εκφραστής του συλλογικού αισθήματος των Ελλήνων της εποχής του, και κατά συνέπεια κρίνεται και ίσως επικρίνεται γι’ αυτή τη λειτουργία του έργου του, έχει σημασία να ανακαλέσουμε ορισμένες γνώμες από κριτικά κείμενά του για να αντιληφθούμε πώς ο ίδιος αντιλαμβανόταν την έννοια του εθνικού ποιητή και ποια θεωρούσε ότι είναι η σχέση ανάμεσα στον ποιητή και το κοινό του. Αρχικά, για την έννοια του εθνικού ποιητή, έγραψε σε άρθρο του το 1903: «Εθνικός ποιητής σ’ ένα έθνος είναι όχι εκείνος που διάλεξε για θέμα του έργου του τα ιστορικά ή τα κοινωνικά ιδεώδη του τόπου του, αλλ’ εκείνος που κατορθώνει βαθειά, ολόβαθα να τα σφραγίζη τα ιδεώδη αυτά με τη σφραγίδα της ατομικής του ψυχής. Και η ψυχή για νάχη κάποιαν ατομικήν αξία, δε μπορεί παρά δυνατή και βαθιά κι αυτή να είναι στης ενεργείας της τον κύκλο. Δε φτάνει λοιπόν να μελετάτε τα δημοτικά τραγούδια, να γράφετε τα δημοτικά, να παίρνετε θέματα πατριωτικά, και να διαλαλείτε τα πάτρια […]. Χρειάζεται ψυχή, που να ξεχωρίζη […]. Και η ψυχή αυτή πρέπει να δείχνεται ελεύθερη και ανεμπόδιστη. Γιατί αλλιώτικα, νοθεύεται, και αδυνατίζει». Ο Παλαμάς, λοιπόν, αρνιόταν μια στενά θεματογραφική και αξιακή, στη βάση της κρατούσας ιδεολογίας, θεώρηση του εθνικού ποιητή. Ο εθνικός ποιητής, έτσι όπως τον αντιλαμβανόταν, δεν έκοβε τους δεσμούς του από την «ατομική ψυχή» του. Κι η ατομική ψυχή του είναι αυτή που, χάρη στην ελευθερία της, είναι ικανή να επιλέγει, ιδίως με γνώμονα καλλιτεχνικό ή με βάση την υψηλή ιδέα της ποιητικής τέχνης […]. Κατά τον Παλαμά, το έθνος δεν προϋπέθετε τον εθνικό ποιητή για να το εκφράσει, αλλά, αντιθέτως, αυτός, ο εθνικός ποιητής, προϋπέθετε το έθνος να αναβιβαστεί στο ύψος της ατομικής-καλλιτεχνικής ψυχής του ποιητή.

Για το ζήτημα, πάλι, της σχέσης ανάμεσα στον ποιητή και τις ιδέες και, επίσης, της σχέσης που έχει το κοινό με αυτές τις ιδέες και συνεπώς και με τον ποιητή έγραψε, μεταξύ άλλων, το 1892 στον πρόλογο της συλλογής του Τα μάτια της ψυχής μου: «Ανέκαθεν εις εμπόλεμον κατάστασιν ευρίσκονται ποιηταί θρεμμένοι με ιδέας και κοινόν που βαρύνεται να σκεφθή και αμύνεται κατά της επιδρομής των ιδεών· διότι, καθώς φαίνεται, του χαλούν την ησυχίαν εκείναι. Θέλεις να σε καταλαμβάνουν όλοι, να μη σε λέγουν σκοτεινόν; Αναμάσα, όσον ημπορείς ατέχνως, τα κοινά και τα τετριμμένα· αι κοινοτοπίαι σου έχουν μίαν διαφάνειαν! κάμνουν σαφέστερον το ύφος και είναι η αγαλλίασις των πολλών». Είναι ολοφάνερο ότι ο Παλαμάς, υιοθετώντας μιαν αντίληψη για τη σχέση ποιητή και κοινού, που δεν θα την αδικούσαμε αν τη χαρακτηρίζαμε αριστοκρατική, δρομολογούσε το έργο του προς εκείνους τους λίγους που μπορούσαν να υπερβούν τον σκόπελο της φαινομενικής του «φιλοσοφικής» σκοτεινότητας. Κι αυτοί οι δύο βασικοί άξονες του έργου του, η φιλοσοφική ροπή του και η προκαλούμενη έτσι, σύμφωνα με τα αντιληπτικά κριτήρια των πολλών σύγχρονών του, σκοτεινότητα, αποτέλεσαν, όπως θα δούμε, σημαντικές εστίες γέννησης και συντήρησης της αντιπαλαμικής κριτικής.

Ο Κωστής Παλαμάς στο γραφείο του το 1934

Σε συνδυασμό με το πώς ερμηνεύτηκε και αποτιμήθηκε το ποιητικό έργο του Παλαμά, από την εποχή του μέχρι σήμερα, λιγότερο ή περισσότερο θετικά ή αρνητικά, το εκτενέστατο κριτικό έργο του εκτιμήθηκε, ήδη κατά το παρελθόν και με το πέρασμα του καιρού ολοένα και περισσότερο, ως η σημαντικότερη προσφορά του στα ελληνικά γράμματα. Σήμερα η κριτική-δοκιμιακή παραγωγή του κρίνεται αξιολογότερη από την ποίησή του. Ο Παλαμάς θεωρήθηκε ο θεμελιωτής αφενός της νεοελληνικής κριτικής και αφετέρου της ιστορίας της νεοελληνικής λογοτεχνίας. Συνδυάζοντας κριτήρια της λογοτεχνικής και της φιλολογικής κριτικής, αλλά και με την ανοικτή ματιά ενός συγκριτολόγου που εντοπίζει κοινά στοιχεία ανάμεσα στην ελληνική και τις ευρωπαϊκές λογοτεχνίες, με πλήθος μελετήματά του για όλους σχεδόν τους παλαιότερούς του νεοέλληνες ποιητές και πεζογράφους (τους «προγόνους» του), αλλά και τους σύγχρονούς του λογοτέχνες, ο Παλαμάς χάραξε τον χάρτη αξιών της δημοτικιστικής λογοτεχνικής παράδοσης. Ο λογοτεχνικός κανόνας της παλαιότερης ελληνικής λογοτεχνίας και της λογοτεχνίας του 19ου αιώνα, έτσι όπως συγκροτήθηκε από τον Παλαμά, στις γενικές γραμμές του και ιδίως για την ποίηση εξακολουθεί να ισχύει μέχρι σήμερα. Η διαπίστωση αυτή φανερώνει την πνευματική εγρήγορση και την κριτική οξύνοιά του.

*Απόσπασμα από το εισαγωγικό κείμενο του Ευριπίδη Γαραντούδη (τίτλος του, «Ο Παλαμάς και η κριτική της ποίησής του») στον τόμο Εισαγωγή στην ποίηση του Παλαμά – Επιλογή κριτικών κειμένων, που πρωτοεκδόθηκε από τις Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης το 2016.

Ο Ευριπίδης Γαραντούδης, καθηγητής Νεοελληνικής Φιλολογίας στη Φιλοσοφική Σχολή του ΕΚΠΑ, είχε την επιστημονική επιμέλεια τής εν λόγω έκδοσης.

Ο Ευριπίδης Γαραντούδης

Ο Κωστής Παλαμάς, ένας από τους σημαντικότερους πνευματικούς ανθρώπους του νεότερου ελληνισμού, απεβίωσε στις 27 Φεβρουαρίου 1943, σε ηλικία 84 ετών.

Η πάνδημη κηδεία του κολοσσού των ελληνικών γραμμάτων στο Α’ Νεκροταφείο της Αθήνας, την επαύριον, έλαβε χαρακτήρα αντικατοχικής εκδήλωσης.