Σπύρος Ευαγγελάτος: Η μετάβαση από το δραματικό στο ιλαρό

Πρωτοποριακές ως προς τη σκηνική ανάδειξη και αξιοποίηση του τραγικού χιούμορ υπήρξαν οι παραστάσεις ευριπίδειων έργων από το «Αμφι-Θέατρο» του Σπύρου Ευαγγελάτου, ενός σκηνοθέτη με στιβαρή φιλολογική παιδεία, ανοιχτούς καλλιτεχνικούς ορίζοντες, σταθερό προσανατολισμό στον θεατρικό πειραματισμό και αδιάλειπτη παρουσία (επί τριακονταετία περίπου) στο Φεστιβάλ Επιδαύρου. Το καλοκαίρι του 1996 ο Ευαγγελάτος ανέβασε στην Επίδαυρο τον Ίωνα σε μετάφραση του ιδίου. Το έργο εκκινούσε με τη φωνή του σκηνοθέτη αναγγέλλουσα από μεγαφώνων: «Ευριπίδου Ίων. Ένα ειρωνικό δράμα του φθίνοντος πέμπτου αιώνος». Η αναγγελία έκανε εκ προοιμίου σαφή τη σκηνοθετική πρόθεση να αντιμετωπιστεί το έργο ως «ειρωνικό δράμα», δηλαδή ως δραματικό παράγωγο της τραγωδίας με κωμική καταστροφή, περιπετειώδη πλοκή (παρεξηγήσεις, αιφνίδιες ανατροπές, αναγνωρίσεις κτλ.), διεπόμενη από μία διαρκή και διάχυτη ειρωνεία, προσδίδουσα στο έργο την εντύπωση μιας διπολικής, τραγικωμικής, ποιότητας (σ.σ. ο ίδιος ο σκηνοθέτης, στο σημείωμά του στο έντυπο πρόγραμμα του έργου, ανέφερε τα εξής: «Ο Ίων σίγουρα δεν είναι τραγωδία. Είναι ένα παράξενο, γοητευτικό έργο, όπου συμπλέκονται στοιχεία ειδυλλιακής, ανέμελης ζωής με κωμικές γκροτέσκ σκηνές που φτάνουν στα όρια
της φάρσας…»). Υποστηρικτική της σκηνοθετικής αφετηρίας ήταν και η ανάλυση που φιλοξενείται στο πρόγραμμα της παράστασης.

Πηγή: ΚΘΒΕ (www.ntng.gr)

Η παράσταση του Ίωνος σε γενικές γραμμές ακροβάτησε επιτυχώς πάνω στην αιχμή που ορίζει την τραγικωμική αρμονία. Υπήρξαν ωστόσο και περιπτώσεις απώλειας των λεπτών ισορροπιών και εκτροπές προς το κωμῳδεῖν. […]

Πηγή: Πρακτικά συνεδρίου «Σκηνή και ΑμφιΘέατρο» (Τμήμα Θεατρικών Σπουδών ΕΚΠΑ, Αθήνα, 2018)

Την επόμενη χρονιά (1997) το «Αμφιθέατρο» ανέβασε την Ιφιγένεια εν Ταύροις –μια τραγωδία που από πολλούς κριτικούς χαρακτηρίζεται ως «ρομαντικό δράμα» (μελόδραμα)– σε μετάφραση Κ. Χ. Μύρη (σ.σ. ήγουν του αειμνήστου Κώστα Γεωργουσόπουλου, 1937-2024). Και σ’ αυτή την περίπτωση, στις επίμαχες σκηνές ειρωνικής ιλαρότητας η σκηνοθετική προσέγγιση κινήθηκε με βάση την ίδια σύλληψη (σ.σ. στο εισαγωγικό σημείωμα του προγράμματος της παραστάσεως ο Ευαγγελάτος σημείωνε τα ακόλουθα: «Το έργο αρχίζει με μία δήθεν δραματική ατμόσφαιρα… και τελειώνει με ευφρόσυνη διάθεση, που αγγίζει τα όρια της φάρσας. Βέβαια ούτε τα δραματικά σημεία παραμένουν ασχολίαστα από τον ποιητή ούτε από τις ιλαρές σκηνές του τέλους λείπουν οι λυρικές σκηνές. Η γοητεία –αλλά και η δυσχέρεια αντιμετώπισης– του έργου είναι η μετάβαση από το δραματικό στο ιλαρό. Η μετάβαση δεν είναι ακαριαία· επιτυγχάνεται με προετοιμασμένη διολίσθηση»). Αποτυπώνεται κι εδώ μία κλιμακούμενη έμφαση στην απόδοση του γελοίου, στις σκηνές που ακολουθούν την αναγνώριση. […]

Πρέπει ωστόσο να αναφέρουμε ότι οι εκτροπές που επισημαίνουμε –πάντα υπό το δικό μας συγκεκριμένο ερμηνευτικό πρίσμα– είναι κυρίως ποσοτικού και όχι ποιοτικού χαρακτήρα. Μ᾽ άλλα λόγια, δεν επηρέασαν σημαντικά την καθόλου σύλληψη της τραγικής συστάσεως. Πέρα των όποιων υπερβολών στην απόδοση της εγγενούς στη ειρωνεία κωμικότητας, οι παραστάσεις του Ευαγγελάτου, όπως και η Ελένη που ανέβασε το 1999 –μια ακόμα «ρομαντική τραγωδία» σκηνοθετημένη κι αυτή πάνω στην ίδια σύλληψη–, υπήρξαν πρωτοποριακές, αφού έθεσαν το ζήτημα της τραγικωμικότητας πάνω σε μια νέα αναγνωστική/ερμηνευτική προοπτική, υπηρετώντας τη σκηνική πρόταση με τόλμη, γνώση και επίγνωση των ορίων της. H σκηνική διαχείριση του ειρωνικού χιούμορ από τον διανοούμενο σκηνοθέτη άσκησε πιθανώς επιρροή στον χώρο της ελληνικής σκηνοθεσίας και οι παραστάσεις του απετέλεσαν ένα «προηγούμενο», αν όχι πρότυπο σύγκλισης ή απόκλισης, για μεταγενέστερες σκηνικές προσεγγίσεις.

*Απόσπασμα από μελέτη του φιλολόγου, εκπαιδευτικού, δοκιμιογράφου και μεταφραστή έργων του αρχαίου δράματος Γιάννη Λιγνάδη, που έφερε τον τίτλο «Η πρόσληψη του κωμικού στην Τραγωδία: αντανακλάσεις σε σύγχρονες προσεγγίσεις Ελλήνων σκηνοθετών» και είχε παρουσιαστεί εν είδει ανακοινώσεως στο Δ’ Πανελλήνιο Θεατρολογικό Συνέδριο που είχε διοργανώσει το Τμήμα Θεατρικών Σπουδών του Πανεπιστημίου Πατρών από τις 26 έως τις 29 Μαΐου 2011 (τίτλος του συνεδρίου: «Το αρχαίο ελληνικό θέατρο και η πρόσληψή του»).

Ο Γιάννης Λιγνάδης

Ο κορυφαίος θεατρικός σκηνοθέτης, πανεπιστημιακός δάσκαλος και ακαδημαϊκός (διετέλεσε πρόεδρος του κορυφαίου πνευματικού ιδρύματος της χώρας το 2013) Σπύρος Ευαγγελάτος γεννήθηκε στις 20 Οκτωβρίου 1940 και απεβίωσε στις 24 Ιανουαρίου 2017.

Μαζί με τη Λήδα Τασοπούλου (1953-2005), τη γυναίκα της ζωής του

Η κεντρική φωτογραφία του παρόντος άρθρου προέρχεται από την εξαίρετη συλλογική έκδοση του ΜΙΕΤ (Μορφωτικού Ιδρύματος Εθνικής Τραπέζης) «Σπύρος Α. Ευαγγελάτος» (2023, επιστημονική επιμέλεια: Παναγιώτης Μιχαλόπουλος – Χριστιάννα Μαντζουράνη, καλλιτεχνική επιμέλεια: Γιώργος Πάτσας).