Σπύρος Ευαγγελάτος: Η θαυμαστή συναίρεση του παραδεδομένου με το νεωτερικό

Θα ήθελα κατ’ αρχήν να απολογηθώ γιατί, αντί να συγκαταλέγομαι μεταξύ των αυριανών ομιλητών του Συνεδρίου, εκείνων που θα αξιολογήσουν το έργο του Σπύρου Ευαγγελάτου, βρίσκομαι εδώ μεταξύ των συναδέλφων, επιτίμων και ομοτίμων, που απευθύνουν έναν χαιρετισμό. Είχα σκοπό να μιλήσω για τη συμβολή του Ευαγγελάτου στον τομέα της ειδικότητάς μου, στο πεδίο των νεοελληνικών λογοτεχνικών σπουδών, όμως λόγοι ανωτέρας βίας δεν μου επέτρεψαν να ετοιμάσω μιαν ομιλία όπως θα την ήθελα. Γι’ αυτό θα περιοριστώ, προς το παρόν, στα λίγα λόγια που θα ακούσετε, τα οποία αποτελούν μια φτωχή περίληψη των όσων σκόπευα να αναπτύξω. Όπως τώρα βλέπω στο πρόγραμμα του Συνεδρίου, ο τίτλος της ομιλίας μου θα ήταν περίπου ο ίδιος –και, θα έλεγα, ταυτόσημος– με τον τίτλο της ομιλίας του Βάλτερ Πούχνερ, που είναι: «Η βαθύτερη ενότητα των σκηνοθετικών και ιστορικοφιλολογικών εργασιών του Σπύρου Ευαγγελάτου». Ο δικός μου τίτλος θα ήταν «Η καλλιτεχνικότητα των φιλολογικών εργασιών του Σπύρου Ευαγγελάτου».

Για τον λόγο αυτό στον χαιρετισμό μου θα πω δύο λόγια για τον φιλόλογο Ευαγγελάτο· για τον φιλόλογο όχι με φ μικρό, όπως νοείται σήμερα ο όρος, αλλά με την ουσιώδη, την πλήρη έννοιά του, που σημαίνεται με Φ κεφαλαίο· με εκείνη δηλαδή την έννοια που καλύπτει όλο το φάσμα της φιλολογικής δραστηριότητας, από την έρευνα του ιστορικοφιλολογικού πεδίου και την κριτική έκδοση των κειμένων ως την ερμηνεία και την κριτική τους αξιολόγηση. Και αν είναι σπάνιο στην εποχή μας, εποχή της θεωριακής κενολογίας, να βρεθούν άνθρωποι που να καλύπτουν ικανοποιητικά όλη την κλίμακα αυτής της δραστηριότητας –ή, τουλάχιστον, το μεγαλύτερο μέρος της–, είναι ακόμη πιο σπάνιο να βρούμε έναν φιλόλογο του βεληνεκούς του Ευαγγελάτου που να είναι και καλλιτέχνης. Ή, αν θέλετε, να βρούμε έναν καλλιτέχνη που να είναι και φιλόλογος αυτού του βεληνεκούς. Σκέφτομαι ότι, στην περίπτωση του Ευαγγελάτου, ο καλλιτέχνης δεν θα ήταν αυτός που είναι αν δεν ήταν φιλόλογος του είδους που προσδιόρισα, και ότι ο φιλόλογος δεν θα ήταν του είδους που προσδιόρισα αν δεν ήταν καλλιτέχνης ανάλογου βεληνεκούς. Δεν πρόκειται για δύο ιδιότητες συγκοινωνούσες μεταξύ τους, αλλά κεκραμένες σε μία. Για ένα κράμα.

Αλλά για να φύγουμε από τις ευρείες κλίμακες και να πάμε στο εξαγόμενό τους, στο φιλολογικό στίγμα του Ευαγγελάτου. Αν θέλαμε να προσδιορίσουμε με μία φράση εκείνο που διακρίνει τις φιλολογικές εργασίες του, θα λέγαμε πως αυτό είναι η εύστοχη παρεμβατική ματιά. Η οποία, πατώντας σε γερές ιστορικοφιλολογικές βάσεις (και με αυτό εννοώ, βέβαια, την πρωτογενή έρευνα) και οδηγούμενη από την καλλιτεχνική του ευαισθησία και ευφυΐα (από την ευφυή ευαισθησία του) παρέχει καίριες λύσεις σε σημαντικά φιλολογικά προβλήματα· όπως είναι, λ.χ., η χρονολόγηση του Στάθη και του Ζήνωνα, οι ουσιώδεις συμβολές του στα θέματα της ταύτισης των Κορνάρων και των Χορτάτσηδων ή η ταύτιση του ανώνυμου ποιητή του Αθέσθη με τον Πέτρο Κατσαΐτη, δηλαδή η ενίσχυση της εικόνας του ποιητή της Ιφιγένειας και του Θυέστη και η επαναξιολόγησή της: έως τις εργασίες του Ευαγγελάτου για τον Κατσαΐτη, ο Κατσαΐτης ήταν «ποιητής με πολύ αμφίβολη αξία» (Λίνος Πολίτης), από το έργο του οποίου «έχει λείψει ολότελα η δημιουργική πνοή» (Δημαράς). Οι εργασίες για τον Κατσαΐτη του Ευαγγελάτου, μαζί με την υποδειγματική κριτική του έκδοση του Αμύντα, που έφερε ουσιαστικά στο φως έναν ακόμη αξιόλογο ποιητή του 18ου αιώνα (ουσιαστικά όχι μόνο με την ταύτιση του ανώνυμου ποιητή του έργου με τον Γεώργιο Μόρμορη αλλά και με την κριτική εκτίμηση του έργου), κατέστησαν πρωτεύουσα τη συμβολή του Ευαγγελάτου (μαζί με εκείνη των εργασιών του Σαββίδη για τον Δαπόντε) στην αναθεώρηση του χαρακτηρισμού του ελληνικού 18ου αιώνα ως αιώνα αντιποιητικού.

Είναι το κράμα το οποίο ανέφερα εκείνο που καθορίζει και το σκηνοθετικό στίγμα του Ευαγγελάτου. Το οποίο, κατά τη γνώμη μου, είναι η θαυμαστή στις παραστάσεις του συναίρεση του παραδεδομένου με το νεωτερικό, δηλαδή ο υγιής νεωτερισμός· παραστάσεις πραγματικά πρωτοποριακές, απαλλαγμένες από ψιμύθια, πουτίγκες ή μπαχαρικά, δηλαδή ερμηνείες όπου το νεοφανές αναθρώσκει εκ των έσω, οργανική απόληξη μιας ανάγνωσης του κειμένου που προϋποθέτει τη βαθιά καλλιέργεια του σκηνοθέτη. Αυτό, πιστεύω, κάνει τη διαφορά ανάμεσα στις παραστάσεις του Ευαγγελάτου και στις παραστάσεις της συντριπτικής πλειονότητας των σημερινών νέων σκηνοθετών, που διαλαλούν εν μια φωνή μιαν υποτιθέμενη ανατρεπτικότητα, χωρίς να αντιλαμβάνονται ότι ανήκουν στην ακαδημία μιας πεπαλαιωμένης πρωτοπορίας.

Μαζί με τη Λήδα Τασοπούλου (1953-2005), τη γυναίκα της ζωής του

Όλα αυτά με μια γραφή, φιλολογική και σκηνοθετική, ευθεία, άμεση, με τη δραστικότητα της λογικής του αισθητικού και με τόνο διαποτισμένο από ένα συνετό κέφι, που είναι φανερό ότι πηγάζει από μια δημιουργική ευφορία. Είναι το ίδιο κέφι που ο Ευαγγελάτος μετέδιδε με το διακριτικό χιούμορ του στις συνεδριάσεις του τμήματος Θεατρικών Σπουδών, κάνοντάς τες λιγότερο κουραστικές απ’ όσο αναπόφευκτα είναι. Θεωρώ τον εαυτό μου εξαιρετικά τυχερό που διήνυσα το μεγαλύτερο μέρος της πανεπιστημιακής μου σταδιοδρομίας σε ένα τμήμα που το κοσμούσε με την παρουσία του ο Σπύρος Ευαγγελάτος.

*Τα ανωτέρω συνιστούν την ομιλία-χαιρετισμό που είχε απευθύνει ο Νάσος Βαγενάς, ομότιμος καθηγητής του ΕΚΠΑ, στην εναρκτήρια συνεδρία του συνεδρίου «Σκηνή και ΑμφιΘέατρο», που είχε ως θέμα την πολυσχιδή δράση του αειμνήστου Σπύρου Ευαγγελάτου, την πολύχρονη προσφορά του στις θεατρικές σπουδές και τη δημιουργική παρουσία του στη θεατρική σκηνή. Το εν λόγω συνέδριο-αφιέρωμα στον Σπύρο Ευαγγελάτο είχε διοργανώσει στην Αθήνα, από τις 7 έως τις 9 Μαρτίου 2016, το Τμήμα Θεατρικών Σπουδών του ΕΚΠΑ.

Ο κορυφαίος θεατρικός σκηνοθέτης, πανεπιστημιακός δάσκαλος και ακαδημαϊκός (διετέλεσε πρόεδρος του κορυφαίου πνευματικού ιδρύματος της χώρας το 2013) Σπύρος Ευαγγελάτος γεννήθηκε στις 20 Οκτωβρίου 1940 και απεβίωσε στις 24 Ιανουαρίου 2017.

Ο γεννημένος στη Δράμα το 1945 Νάσος Βαγενάς, λογοτέχνης (κατά βάση ποιητής), κριτικός και διακεκριμένος πανεπιστημιακός δάσκαλος (καθηγητής Νεοελληνικής Φιλολογίας στο Πανεπιστήμιο Κρήτης από το 1980 έως το 1992, καθηγητής Θεωρίας και Κριτικής της Λογοτεχνίας στο Τμήμα Θεατρικών Σπουδών του Πανεπιστημίου Αθηνών από το 1993 έως το 2012), θα αναγορευτεί εντός ολίγων ημερών, στις 25 Οκτωβρίου 2023, επίτιμος καθηγητής της Σχολής Κλασικών και Ανθρωπιστικών Σπουδών του Δημοκρίτειου Πανεπιστημίου Θράκης.

Ο Νάσος Βαγενάς