Ένας αιώνας «Θωρηκτό Ποτέμκιν»: Η ταινία που έγραψε από την αρχή τη γλώσσα του κινηματογράφου

Το Θωρηκτό Ποτέμκιν δεν ξεκινά με ιστορία· ξεκινά με σοκ. Με ένα πλήθος που λούζεται στον ήλιο, χαμογελά, χαιρετά — και μέσα σε λίγα δευτερόλεπτα η εικόνα αυτή διαλύεται.

Το χάος μόλις έχει ξεκινήσει. Από ψηλά, ένοπλοι στρατιώτες κατεβαίνουν με αμείλικτη ακρίβεια. Η κάμερα παρασύρεται μέσα στο ανθρώπινο ποτάμι. Ένα παιδί ποδοπατιέται. Μια γυναίκα σωριάζεται. Ένα καροτσάκι μωρού ξεφεύγει και κατρακυλά ανεξέλεγκτα. Γυαλιά θρυμματίζονται πάνω σε ένα αιμόφυρτο πρόσωπο· το στόμα ανοίγει σε μια κραυγή που δεν θα ακουστεί ποτέ.

Η σκηνή στις Σκάλες της Οδησσού είναι από εκείνες που έχουν ξεφύγει από την ταινία τους και έχουν περάσει στην παγκόσμια μνήμη. Ακόμη κι όσοι δεν έχουν δει το Ποτέμκιν, ξέρουν αυτή τη σκηνή. Είναι το σημείο όπου ο κινηματογράφος απέδειξε ότι μπορεί να λειτουργήσει ως καθαρή εμπειρία — όχι απλώς αφήγηση.

Όταν το σινεμά αλλάζει γλώσσα

Με το Ποτέμκιν, ο Σεργκέι Αϊζενστάιν δεν επιχείρησε απλώς να αφηγηθεί ένα ιστορικό γεγονός. Επιχείρησε να ξαναγράψει τη γλώσσα του κινηματογράφου. Το μοντάζ δεν υπηρετεί την πλοκή· τη δημιουργεί. Οι εικόνες δεν εξηγούν — συγκρούονται μεταξύ τους, παράγοντας νόημα, ένταση, πολιτική φόρτιση.

Η αφετηρία είναι η ανταρσία του 1905 στον στόλο της Μαύρης Θάλασσας, σε μια Ρωσία που «έβραζε». Εργάτες, αγρότες και στρατιώτες είχαν φτάσει στα όριά τους: φτώχεια, αυταρχισμός, στρατιωτικές ήττες. Η πρώτη ρωσική επανάσταση δεν ανέτρεψε τον τσάρο, αλλά τον ανάγκασε να παραχωρήσει μεταρρυθμίσεις που δεν ικανοποίησαν κανέναν.

Η εξέγερση ξεκινά από το στομάχι

Στο Ποτέμκιν η σπίθα δεν είναι ένα μεγάλο ιδεολογικό σύνθημα. Είναι το φαγητό. Σάπιο κρέας, γεμάτο σκουλήκια. Ο Αϊζενστάιν επιμένει στα κοντινά πλάνα μέχρι αηδίας, μετατρέποντας την καθημερινή ταπείνωση σε πολιτικό γεγονός.

Όταν οι ναύτες αρνούνται να φάνε, κατηγορούνται για απειθαρχία. Στήνονται μπροστά στο εκτελεστικό απόσπασμα. Η εντολή δίνεται — αλλά δεν εκτελείται. Οι στρατιώτες κατεβάζουν τα όπλα. Εκεί, μέσα σε αυτή τη στιγμή άρνησης, γεννιέται η εξέγερση. Η κόκκινη σημαία υψώνεται στο κατάρτι, όχι ως διακόσμηση, αλλά ως δήλωση διεθνούς αλληλεγγύης.

Ο ναύτης Βακουλιντσούκ, από τους πρωτεργάτες της ανταρσίας, σκοτώνεται. Ο θάνατός του δεν λειτουργεί ως τέλος, αλλά ως καταλύτης.

Από το πένθος στη μαζική βία

Το θωρηκτό δένει στην Οδησσό και το σώμα του Βακουλιντσούκ εκτίθεται δημόσια. Το πένθος μετατρέπεται σε συλλογική πράξη. Η πόλη ταυτίζεται με τους ναύτες. Η εξουσία απαντά με βία.

Έτσι γεννιέται η σφαγή στα Σκαλιά της Οδησσού. Όχι ως μάχη, αλλά ως μονόπλευρη επίδειξη δύναμης. Δεν υπάρχουν ήρωες — μόνο σώματα. Το πλήθος γίνεται ο πρωταγωνιστής και ταυτόχρονα το θύμα. Είναι μια σκηνή σχεδιασμένη να μη σου επιτρέπει απόσταση.

Σε αντίποινα, το Ποτέμκιν βομβαρδίζει το κτίριο της όπερας, όπου έχουν συγκεντρωθεί στρατιωτικοί αξιωματούχοι. Σύντομα, μια μοίρα πιστών πολεμικών πλοίων πλησιάζει για να καταστείλει την ανταρσία.

Εκεί που τελειώνει η ιστορία και αρχίζει ο μύθος

Στην κορύφωση της ταινίας, τα πλοία αρνούνται να ανοίξουν πυρ. Οι ναύτες χαιρετούν τους εξεγερμένους και αφήνουν το Ποτέμκιν να περάσει. Είναι μια στιγμή απόλυτης αδελφοσύνης — και απόλυτης μυθοπλασίας.

Στην πραγματικότητα, η ανταρσία του 1905 απέτυχε. Ο Αϊζενστάιν το γνώριζε. Αλλά δεν τον ενδιέφερε η πιστή αναπαράσταση. Το Ποτέμκιν δεν είναι μάθημα ιστορίας· είναι πολιτικός μύθος. Δείχνει όχι τι έγινε, αλλά τι θα μπορούσε — ή τι θα έπρεπε — να είχε συμβεί.

Σινεμά ως κρατικό εργαλείο – και παγκόσμιος φόβος

Η ταινία δημιουργήθηκε κατόπιν παραγγελίας του σοβιετικού κράτους για την 20ή επέτειο της επανάστασης. Για τη νέα εξουσία, ο κινηματογράφος ήταν το κατεξοχήν μέσο διαμόρφωσης συνείδησης. Ο νεαρός τότε Αϊζενστάιν, γνωστός ήδη για τον πειραματισμό του στο θέατρο, βρήκε στο Ποτέμκιν τον ιδανικό καμβά.

Η πρεμιέρα στο Θέατρο Μπολσόι το 1925 προκάλεσε εκστατικά χειροκροτήματα, ειδικά στη σκηνή της κόκκινης σημαίας — χειροχρωματισμένης πάνω στο ασπρόμαυρο φιλμ. Στο εξωτερικό, η ταινία λατρεύτηκε και ταυτόχρονα φοβήθηκε. Ο Τσάρλι Τσάπλιν τη χαρακτήρισε «την καλύτερη ταινία που έγινε ποτέ». Στη Βρετανία απαγορεύτηκε. Στη Γερμανία λογοκρίθηκε.

Ένας αιώνας μετά

Η ειρωνεία είναι ότι ο δημιουργός της ταινίας που ύμνησε η Σοβιετική Ένωση, αργότερα βρέθηκε στο περιθώριο. Με την επιβολή του σοσιαλιστικού ρεαλισμού, το σύνθετο, διαλεκτικό μοντάζ του Αϊζενστάιν θεωρήθηκε προβληματικό. Έργα του μπλοκαρίστηκαν, άλλα του αφαιρέθηκαν. Κανένα δεν έφτασε ποτέ ξανά τον αντίκτυπο του Ποτέμκιν.

Έναν αιώνα μετά, το Θωρηκτό Ποτέμκιν δεν επιβιώνει επειδή είναι «επίκαιρο». Επιβιώνει επειδή εξακολουθεί να λειτουργεί στο σώμα και στο μυαλό του θεατή. Ως υπενθύμιση ότι ο κινηματογράφος, όταν τολμά, μπορεί να είναι κάτι παραπάνω από τέχνη: μπορεί να είναι εμπειρία, σύγκρουση, πράξη.

*Το κείμενο βασίζεται σε άρθρο του Alexander Howard, Ανώτερου Λέκτορα στον τομέα της Αγγλικής Γλώσσας και Δημιουργικής Γραφής, Πανεπιστήμιο του Σίδνεϊ.