Φιόντορ Ντοστογιέφσκι: Πρώτα ποιητής κ’ ύστερα ψυχολόγος

Ο Φιόντορ Ντοστογιέφσκι, εξέχουσα μορφή της παγκόσμιας λογοτεχνίας, γεννήθηκε στη Μόσχα στις 11 Νοεμβρίου 1821.

Αφού πρώτα εντάχθηκε στη Στρατιωτική Σχολή Μηχανικού και υπηρέτησε επί ένα χρόνο στην Αγία Πετρούπολη, ο Ντοστογιέφσκι (απαντά και ως Ντοστογιέβσκι στην ελληνική) παραιτήθηκε και ασχολήθηκε αποκλειστικά με τη συγγραφή και τη μελέτη της λογοτεχνίας.

Η ζωή του, συνεπεία των φιλελεύθερων ιδεών του, έβριθε στερήσεων και περιπετειών, με αποκορύφωμα την καταδίκη του σε θάνατο, η οποία μετατράπηκε την ύστατη κυριολεκτικά στιγμή σε καταναγκαστικά έργα τεσσάρων ετών στη Σιβηρία.

Μετά την απελευθέρωσή του ο Ντοστογιέφσκι συνέχισε τον ιδεολογικό του αγώνα μέσω των περιοδικών «Χρόνος» και «Εποχή», τα οποία εξέδωσε μαζί με τον αδελφό του.

Στη συνέχεια, εξαιτίας σοβαρών οικονομικών προβλημάτων, ο Ντοστογιέφσκι κατέφυγε στο εξωτερικό, από το 1867 έως το 1871, όταν του επετράπη να επιστρέψει στην Αγία Πετρούπολη.

Στα πλέον σημαντικά έργα του Ντοστογιέφσκι συγκαταλέγονται τα μυθιστορήματα «Έγκλημα και τιμωρία», «Ο ηλίθιος», «Δαιμονισμένοι», «Ο έφηβος» και «Αδελφοί Καραμάζοβ».

Κύριοι θεματικοί άξονες στα έργα του είναι ο άνθρωπος αυτός καθαυτόν και η ανθρώπινη τύχη. 

Οι ήρωες του Ντοστογιέφσκι αποτελούν κομμάτι ενός πένθιμου τοπίου, ενός ιδιαίτερα στενόχωρου περιβάλλοντος, όπου κυριαρχεί η δυστυχία, ο ζόφος. Οι μεγάλες δυσκολίες που αντιμετωπίζουν στη ζωή τους αντανακλούν τα σοβαρά προβλήματα της εποχής του Ντοστογιέφσκι, την κρίση της ρωσικής κοινωνίας του 19ου αιώνα, τις επαναστατικές ζυμώσεις και τις αρχές του δημοκρατικού ουμανισμού που απλώνονταν εκείνη την περίοδο ανά την Ευρώπη.

Σημαντικό ρόλο στα έργα του Ντοστογιέφσκι διαδραματίζουν, επίσης, οι έννοιες του κακού και της ελευθερίας. Κατά το μεγάλο ρώσο συγγραφέα, «με το κακό ο άνθρωπος δοκιμάζεται και κρίνεται, και ή σώζεται ή χάνεται». Οι πρωταγωνιστές του, έρμαια της μοίρας τους, επιχειρούν επί ματαίω να ανασάνουν, ενόσω ονειρεύονται το φως και την ευτυχία.

Ο τρόπος με τον οποίον καταφέρνει ο Ντοστογιέφσκι να διεισδύσει στα μύχια της ανθρώπινης ψυχής και ύπαρξης καθιστά τα έργα του διαχρονικώς επίκαιρα.

Ο Φιόντορ Ντοστογιέφσκι απεβίωσε στην Αγία Πετρούπολη στις 9 Φεβρουαρίου 1881 (28 Ιανουαρίου με το παλαιό ημερολόγιο).

Στο φύλλο του «Βήματος» που είχε κυκλοφορήσει την Τετάρτη 15 Φεβρουαρίου 1956, και με αφορμή τη συμπλήρωση 75 ετών από το θάνατο του μεγάλου ρώσου λογοτέχνη, ο Άγγελος Τερζάκης είχε γράψει για εκείνον, για το ανεξίτηλο αποτύπωμα που άφησε με το όλο έργο του. Στο κείμενo του διακεκριμένου έλληνα συγγραφέα και ακαδημαϊκού, που έφερε τον τίτλο «Ο αποκαλυπτικός», διαβάζουμε τα εξής:

Εβδομηνταπέντε χρόνια από το θάνατο του Ντοστογιέφσκι. Πολύ νωρίς ακόμα για έναν απολογισμό. Το έργο του δεν είναι μονάχα τα βιβλία του, η ζωή του, η μορφή του. Είναι η αναστάτωση που έφερε στη σύγχρονη συνείδηση, η καινούργια όραση που έδωσε στον κόσμο, η εσωτερική αλλαγή που, ως ένα σημείο, εκδηλώνεται σ’ αυτόν, κι’ από ένα άλλο σημείο και πέρα αρχίζει απ’ αυτόν. Γιατί φυσιογνωμίες σαν τη δική του, ξεκομμένες ολόισια από την Αποκάλυψη, έχουν διπλή ενέργεια: φανερώνουν κάτι που κιόλας είχε αρχίσει στη σκιά και μαζί προκαλούν το ξέσπασμά του. Συνοψίζουν και προφητεύουν, διαφωτίζουν έτσι που ν’ ακολουθεί ο ίλιγγος.

Η εμφάνισή του είναι μια τομή στην ιστορία της ψυχής. Πριν από τη διάσπαση της ύλης και την πρόγευση της αβύσσου που μας χάρισε η ανακάλυψη τούτη, ο Ντοστογιέφσκι είχε πραγματοποιήσει μιαν άλλη διάσπαση, αυτήν λιγότερο θεαματική, γιατί αναφερόταν στον εσωτερικόν κόσμο. Ο Ντοστογιέφσκι είχε διασπάσει την ενότητα του συναισθήματος. Μια αφαίρεση, μια πρόληψη παμπάλαια, διαλυόταν έτσι. Δεν υπήρχε πια, ύστερα απ’ αυτόν, «ο» έρωτας, «το» μίσος, «η» φιλοδοξία, «η» υπερηφάνεια, «η» ταπεινοφροσύνη, «η» φιληδονία. Η ψυχή αποκτούσε αυτοτέλεια, λυνόταν από τα δεσμά, τις συμβάσεις εκείνες που την ήθελαν αλύγιστα συνεπή —και γι’ αυτό μηχανικά υπεύθυνη— γιατί έβλεπαν σ’ αυτήν όχι το υποκείμενο αλλά το αντικείμενο. Όχι το ζωντανό ον με τη ρευστότητα, το αδιάκοπο γίγνεσθαι, τη μικρογραφία της κοσμογονίας, αλλά κάτι σαν μια αδρανή ύλη που διαμορφώνεται κάθε φορά σύμφωνα με το καλούπι των αφηρημένων συναισθημάτων, ενώ τα πρότυπά τους βρίσκονται, θάλεγε κανείς, σ’ έναν κόσμο νοητό, καθώς ο πλατωνικός των ιδεών.

«ΤΟ ΒΗΜΑ», 15.2.1956, Ιστορικό Αρχείο «ΤΟ ΒΗΜΑ» & «ΤΑ ΝΕΑ»

Δεν είναι ο πρώτος που υποπτεύθηκε αυτή την αλήθεια. Ο Σαίξπηρ, στο κατώφλι ακριβώς του νεωτέρου κόσμου, την είχε διαγνώσει. Πρώτος ο ποιητής του «Άμλετ» ψυχανεμίζεται το ιερό μυστήριο που κλώθει σα νεφέλωμα κόσμων, σα μάζα από ανήσυχους ίσκιους, μέσα στο εξωτερικά καλοσχεδιασμένο, επιφανειακά ευσύνοπτο, σκεύος που είναι το σώμα μας. Όμως από τις αρχές του δέκατου έβδομου αιώνα ίσαμε τα τέλη του δέκατου ένατου, το μυστικό αυτό χάνεται θάλεγες. Ο άνθρωπος, ο «χαρακτήρας», προσδιορισμένος μηχανικά από κάποιες τυποποιημένες ιδιότητες, δεσπόζει στη Λογοτεχνία. Και χρειάζεται νάρθει ο Ντοστογιέφσκι, στην κρισιμότερη καμπή της πνευματικής ιστορίας ύστερα από την Αναγέννηση, για να συλλάβει το μετέωρο θέμα, να το ολοκληρώσει σ’ ένα έργο μιχαηλαγγελικό, όχι πλαστικό ωστόσο αλλά δραματικό — όπως ταιριάζει. Ύστερα από τον Ντοστογιέφσκι, η εσωτερική μας νομοθεσία αλλάζει. Η αντίφαση δεν είναι πια η εξαίρεση, η παρέκκλιση. Είναι ο νόμος. Ολόκληρο το θέμα της ευθύνης τίθεται εξ υπαρχής.

Δεν το έχουμε ακόμα σήμερα καταλάβει, γιατί το παλιό σύστημα είταν πιο εύκολο. Δεν έχουμε αναθεωρήσει ό,τι είναι αναθεωρήσιμο, γιατί αγαπούμε την αταραξία. Ο Ντοστογιέφσκι, για τους περισσότερους, λέγεται πρωτοπόρος, ενώ νοείται μόνο σαν παράδοξη, εξωτική ποικιλία, φανταστικό πουλί. Απόδειξη πως η πρόληψη για το γεωγραφικά περιορισμένο, το σλαυικά στεγανό, δήθεν, των προσώπων του, εξακολουθεί να υπάρχει. Είναι «Ρώσοι», δηλαδή απροσδόκητοι, όπως άλλοτε είτανε Νορβηγοί, δηλαδή αποσταλμένοι άλλου πλανήτη, οι ήρωες του Ίψεν. Κι’ όμως, συγκαιρινοί τους ακριβώς κι’ ομόεθνοι οι ήρωες του Τολστόι, προβάλλουν υπερβολικά διαφορετικοί. Η αλήθεια είναι πως η επαλήθευση του μηνύματος που έφερνε ο Ντοστογιέφσκι χρειάζεται περίπου τόση ενορατική οξυδέρκεια και τόσο πάνω-κάτω εσωτερικό δυναμισμό όσον είχε κι’ εκείνος. Είναι πολύ ευκολότερο, αντίθετα, ν’ ανάγεις τους ανθρώπους σ’ έτοιμους τύπους. Πολύ πιο άκοπο και καθησυχαστικό.

«ΤΟ ΒΗΜΑ», 15.2.1956, Ιστορικό Αρχείο «ΤΟ ΒΗΜΑ» & «ΤΑ ΝΕΑ»

Εδώ όμως μια στάση και μια απότομη στροφή: Πού θα καταλήξει η επιμονή αυτή, η διάχυτη, στο «ψυχολογικό» μέρος του έργου του Ντοστογιέφσκι; Έχει τόσο πολύ τονιστεί μισόν αιώνα τώρα, υπογραμμίστηκε τόσο, που να καταντάει πια μονομέρεια επικίνδυνη, παραπλανητική. Κοντεύουν, αληθινά, να εξισώσουν τον συγγραφέα των «Καραμάζωφ» μ’ έναν επιστήμονα. Να τον κάνουν κάτι σαν ένα Φρόυντ ή ένα Γιουγκ. Βαραίνει αυθαίρετα, αναχρονιστικά, πάνω σ’ αυτόν —και πάνω σ’ εμάς— ο επιστημονισμός του περασμένου (σ.σ. του 19ου) αιώνα.

Είτανε πρώτα οραματιστής κ’ ύστερα μελετητής. Πρώτα ποιητής κ’ ύστερα ψυχολόγος. Αυτό δεν πρέπει ποτέ να το ξεχνάνε όσοι θέλουν να είναι κοντά στην πραγματικότητα, για κανέναν αληθινό ποιητή. Πολύ περισσότερο που, κάποτε, οι ίδιοι οι ποιητές το ξεχνάνε. Νομίζουν τον εαυτό τους, αφελέστατα, και τους νομίζουμε, ανοητότατα, κοινωνιολόγους, ψυχολόγους, φιλοσόφους, ηθολόγους. Τους φανταζόμαστε να δημιουργούν με την παρατήρηση, την πρακτική πείρα, σάμπως η ποιητική δημιουργία να είταν μωσαϊκό που το φτιάχνει κανείς συναρμολογώντας προσεχτικά μερικές εκατοντάδες βοτσαλάκια μαζεμένα σε διάφορους γιαλούς. Τίποτα απ’ όλα αυτά. Η παρατήρηση, η μελέτη, για τον ποιητή είναι μέσο, σχεδόν ένας ερεθισμός. Ένα πρόσωπο ή μια κατάσταση δεν πλάθεται καθώς περιγράφεται μια αρρώστια, με σειρά από κλινικές παρατηρήσεις. Αναπηδάει από τα μέσα, με τη σκοτεινή δύναμη του ενστίκτου, και βλασταίνει οργανικά, τρέφεται, μόνο, με ό,τι προσκομίζει η εμπειρία. Γι’ αυτό και δεν έχει ποτέ αξία αποδειχτική. Το μεγάλο μυθιστόρημα, το υψηλό, δεν σκοπεύει να μας πληροφορήσει, να μας διαφωτίσει. Σκοπεύει να μας κάνει να ζήσουμε μια δευτέρου βαθμού ζωή.

Ένα ποιητικό έργο είναι πρώτ’ απ’ όλα ένα εσωτερικό όραμα. Όραμα κατ’ εξοχήν είναι και το έργο του Ντοστογιέφσκι. Κάτι σαν τη «Θεία Κωμωδία» του Δάντη. Αλλοίμονο αν περιμέναμε απ’ αυτήν να μας πληροφορήσει πώς ακριβώς είναι η Κόλαση… Το μυθιστόρημα του Ντοστογιέφσκι, φανερώνοντάς μας κάποιες ανυποψίαστες πριν πτυχές της ψυχής, δεν αποβλέπει στο να μας περιγράψει την ψυχή μας. Εξακοντίζεται ολόκληρο, σύσσωμο, πολύ πιο πέρα. Έτσι όπως δονείται πυρετωμένο, μ’ εκλάμψεις κάθε τόσο εωσφορικές ή παραδεισιακές, μας μιλάει για κάτι αδιατύπωτο, ασύλληπτο από τις τρέχουσες αισθήσεις, κάτι σαν ένα δράμα που παίζεται αλλού. Δράμα φρικτό και ιερό — ένα Μυστήριο. Έχουμε το αίσθημα ολοένα πως οι μορφές αυτές που σαλεύουν μπροστά μας δεν είναι παρά σύμβολα, ψηφία μιας γλώσσας όχι αποκρυπτογραφημένης. Γι’ αυτό κ’ η παράδοξη εκείνη, τελικά αλύτρωτη αγωνία τους κι’ αγωνία μας. «Ο Θεός με βασάνισε», λέει ο Ντοστογιέφσκι, «σ’ όλη τη ζωή μου». Εννοεί σαν αίτημα. Στο σύμπαν αυτό, αληθινά —τον κόσμο του Ντοστογιέφσκι—, δευτερεύουσα σημασία, θάλεγες, έχει το αν ο Θεός υπάρχει ή όχι. Σημασία έχει η αγωνία για την ύπαρξη του Θεού.