Μήπως οι ταινίες τρόμου είναι η καλύτερη ψυχοθεραπεία;

Οι κραυγές, το αίμα και οι σκοτεινές φιγούρες που παραμονεύουν στη γωνία δεν είναι αυτό που θα αποκαλούσε κανείς ένα «χαλαρωτικό θέαμα».

Κι όμως, η σύγχρονη ψυχολογία υποδεικνύει πως οι ταινίες τρόμου μπορεί να λειτουργούν ως απρόσμενα αποτελεσματική μορφή συναισθηματικής εκτόνωσης.

Από τα κλασικά του Χόλιγουντ έως τις σύγχρονες σειρές τρόμου του Netflix, το είδος δεν προκαλεί μόνο φόβο, αλλά προσφέρει, παραδόξως, και μια δόση ψυχολογικής ίασης.

Το παράδοξο του τρόμου

Η γοητεία που ασκεί ο τρόμος αποτελεί ένα από τα αρχαιότερα αινίγματα της ανθρώπινης εμπειρίας.

Σύμφωνα με το BBC, ο φιλόσοφος Μark Miller, ερευνητής στο Πανεπιστήμιο Monash της Αυστραλίας, το συνοψίζει εύστοχα:

«Είμαστε προγραμματισμένοι να αποφεύγουμε ό,τι μας απειλεί, κι όμως ελκόμαστε από ιστορίες που βρίθουν κινδύνου και φρίκης».

«Ακόμη και ο Αριστοτέλης μίλησε για το πόσο παράξενο είναι το γεγονός ότι είμαστε προγραμματισμένοι να αποφεύγουμε και να απομακρυνόμαστε από επικίνδυνα, αηδιαστικά, επιβλαβή και φρικτά πράγματα. Ωστόσο, νιώθουμε μια έλξη να βρισκόμαστε σε χώρους όπου ερχόμαστε σε επαφή με αηδιαστικά, φρικτά, επιβλαβή ή τρομακτικά πράγματα», λέει ο Miller.

Οι ταινίες τρόμου, τα βιντεοπαιχνίδια και τα στοιχειωμένα θεματικά πάρκα μετατρέπουν την απειλή σε παιχνίδι.

Αυτό που κάποτε μας έκανε να τρέχουμε για να σωθούμε, σήμερα το αναζητούμε ως μορφή ψυχαγωγίας.

Η εξέλιξη του φόβου στην ποπ κουλτούρα

Ο τρόμος είναι πανάρχαιος, αλλά η ποπ κουλτούρα τον μετέτρεψε σε φαινόμενο μαζικής κατανάλωσης.

Από τον Εξορκιστή του 1973 έως τα σύγχρονα slasher franchises, ο κινηματογραφικός φόβος έγινε μια ασφαλής «προσομοίωση κινδύνου» — μια εμπειρία που διεγείρει, αλλά δεν απειλεί.

Η άνοδος των πλατφορμών streaming ενίσχυσε ακόμη περισσότερο τη σχέση μας με το μακάβριο.

Το κοινό δεν χρειάζεται πια να περιμένει το Halloween για να τρομάξει: μπορεί να το κάνει από τον καναπέ του, επιλέγοντας από μια τεράστια γκάμα υποειδών — ψυχολογικός τρόμος, μεταφυσικός τρόμος, σπλάτερ.

Κάθε ένα ενεργοποιεί διαφορετικές όψεις του φόβου και της περιέργειας.

Αυτό το πολιτισμικό ρεύμα δεν είναι τυχαίο.

Σύμφωνα με τον ψυχολόγο Coltan Scrivner του Arizona State University, ο τρόμος αποτελεί εξελικτικό μηχανισμό μάθησης.

«Οι ιστορίες τρόμου λειτουργούν σαν ένα ασφαλές εργαστήριο όπου μπορούμε να εξερευνήσουμε την απειλή και να προετοιμαστούμε γι’ αυτή», σημειώνει. Ο φόβος γίνεται εκπαιδευτικό εργαλείο.

Οι τρεις τύποι θεατών του τρόμου

Σε έρευνα του Scrivner με εκατοντάδες συμμετέχοντες, οι λάτρεις του τρόμου χωρίστηκαν σε τρεις βασικές κατηγορίες:

1. Οι «εθισμένοι στην αδρεναλίνη»: αναζητούν τη φυσιολογική έξαψη, το γρήγορο παλμό και το αίσθημα ότι είναι «πιο ζωντανοί».
2. Οι «θαρραλέοι»: δεν απολαμβάνουν απαραίτητα τον φόβο, αλλά αγαπούν το αίσθημα θριάμβου όταν τον ξεπερνούν.
3. Οι «ψυχολογικοί»: χρησιμοποιούν τις ταινίες τρόμου ως μέσο διαχείρισης πραγματικών φόβων, άγχους ή θλίψης.

Για αυτούς, η φρίκη δεν είναι απλώς διασκέδαση· είναι ψυχική άσκηση.

Ο θεατής παρακολουθεί το μακελειό στην οθόνη, αλλά παράλληλα υπενθυμίζει στον εαυτό του ότι είναι ασφαλής.

Το μυαλό εξασκείται στο να βιώνει φόβο χωρίς πανικό — μια δεξιότητα με ανεκτίμητη αξία στην καθημερινότητα.

Προσομοιώσεις του εγκεφάλου και ο μηχανισμός της ανθεκτικότητας

Η επιστήμη της νευροβιολογίας προσφέρει μια πιο βαθιά εξήγηση για αυτή τη διαδικασία.

Ο εγκέφαλος λειτουργεί ως μηχανισμός πρόβλεψης — δημιουργεί συνεχώς «προσομοιώσεις» για να κατανοεί και να προβλέπει τον κόσμο γύρω μας.

Σύμφωνα με τον Miller, οι ιστορίες τρόμου ενεργοποιούν ακριβώς αυτό το σύστημα: προσφέρουν αβεβαιότητα, κίνδυνο και έκπληξη, αλλά μέσα σε πλαίσιο ελέγχου.

Καθώς ο θεατής «προβλέπει» τι θα συμβεί στη σκηνή, ο εγκέφαλος του εξασκείται στο να διαχειρίζεται το απροσδόκητο.

Έτσι, ο τρόμος γίνεται ένα είδος «προπονητικής εξοικείωσης» με το άγνωστο.

Δεν είναι τυχαίο ότι οι φανατικοί του είδους έδειξαν μεγαλύτερη ψυχραιμία κατά τη διάρκεια της πανδημίας COVID-19.

Έρευνες έδειξαν ότι όσοι παρακολουθούσαν συχνά ταινίες τρόμου δήλωναν πιο ήρεμοι απέναντι στις ειδήσεις και πιο σίγουροι για την ικανότητά τους να αντεπεξέλθουν. Η φανταστική απειλή λειτουργούσε ως εκπαίδευση για την πραγματική.

Όταν ο τρόμος γίνεται θεραπεία

Η ιδέα του «θεραπευτικού τρόμου» αποκτά πλέον επιστημονική υπόσταση. Ο Scrivner και άλλοι ερευνητές υποστηρίζουν ότι οι ιστορίες τρόμου μπορούν να χρησιμοποιηθούν ως εργαλείο συναισθηματικής ρύθμισης.

Με το κατάλληλο βιβλίο ή ταινία, το άτομο μπορεί να μάθει να κατευθύνει τον φόβο του σε διαχειρίσιμα επίπεδα.

Ένα εντυπωσιακό παράδειγμα προέρχεται από την Ολλανδία, όπου επιστήμονες δημιούργησαν το βιντεοπαιχνίδι MindLight για παιδιά με αγχώδεις διαταραχές.

Το παιχνίδι, που εκτυλίσσεται σε στοιχειωμένο σπίτι, συνδέεται με αισθητήρα EEG που καταγράφει την εγκεφαλική δραστηριότητα του παίκτη.

Όσο πιο ήρεμος είναι, τόσο περισσότερο φως εκπέμπει ο χαρακτήρας του παιχνιδιού.

Αντί να αποφεύγουν τον φόβο, τα παιδιά μαθαίνουν να τον ελέγχουν — μετατρέποντας τα τέρατα σε γατάκια.

Τα αποτελέσματα δείχνουν μείωση των συμπτωμάτων άγχους, συγκρίσιμη με τη γνωστική συμπεριφορική θεραπεία.

 Το μήνυμα είναι σαφές: η ελεγχόμενη επαφή με τον φόβο μπορεί να εκπαιδεύσει τον εγκέφαλο να αντιδρά πιο ψύχραιμα στις απειλές της ζωής.

Η νέα εποχή του ψυχολογικού τρόμου

Στη σύγχρονη ποπ κουλτούρα, ο τρόμος εξελίσσεται πέρα από τα αίματα και τα ουρλιαχτά. Ταινίες όπως το Get Out, το Hereditary ή η σειρά The Haunting of Hill House συνδυάζουν τον φόβο με κοινωνικό σχολιασμό και ψυχολογική ένταση.

Ο θεατής δεν τρομάζει μόνο από το υπερφυσικό, αλλά και από τις δομές της κοινωνίας, τις οικογενειακές δυναμικές ή την ίδια την ανθρώπινη ψυχή.

Αυτός ο νέος τρόμος αντανακλά μια πολιτισμική μετάβαση: από την επιφανειακή φρίκη του αίματος προς μια πιο στοχαστική εμπειρία φόβου.

Ο τρόμος γίνεται καθρέφτης της συλλογικής μας ανησυχίας — για την κλιματική κρίση, την αποξένωση, την τεχνητή νοημοσύνη.

Όπως ο μύθος του Φρανκενστάιν άλλοτε σχολίαζε τα όρια της επιστήμης, έτσι και οι σύγχρονες ιστορίες τρόμου σχολιάζουν τα όρια της σύγχρονης ύπαρξης.

Το μυστικό της έλξης

Τι είναι, τελικά, αυτό που μας ωθεί να πατήσουμε play γνωρίζοντας πως θα τρομάξουμε; Η απάντηση κρύβεται στην ισορροπία μεταξύ κινδύνου και ασφάλειας.

Ο φόβος, όταν βιώνεται ελεγχόμενα, λειτουργεί όπως η έντονη μουσική ή τα extreme sports: προκαλεί το σώμα χωρίς να το απειλεί.

Η αδρεναλίνη ανεβαίνει, ο εγκέφαλος απελευθερώνει ντοπαμίνη, και η εμπειρία μετατρέπεται σε ευχάριστη διέγερση.

 Ο τρόμος, με άλλα λόγια, είναι μια μορφή «προσομοιωμένου στρες» που ενισχύει τη συναισθηματική μας ανθεκτικότητα. Όπως το σώμα χρειάζεται άσκηση, έτσι και το μυαλό φαίνεται να ωφελείται από ελεγχόμενες δόσεις φόβου.