Ανδρέας Καρκαβίτσας: Ο αριστοτέχνης της περιγραφής

Στις 24 Οκτωβρίου 1922 άφησε την τελευταία του πνοή συνεπεία λαρυγγικής φυματίωσης ο λογοτέχνης Ανδρέας Καρκαβίτσας, μια από τις κορυφαίες φυσιογνωμίες της ελληνικής διηγηματογραφίας και ηθογραφίας.

Γεννημένος στα Λεχαινά Ηλείας το 1865 (στις σχετικές πηγές απαντά ως χρονολογία γεννήσεώς του και το 1866), ο Ανδρέας Καρκαβίτσας, πρωτότοκος γιος (είχε τέσσερις αδελφούς και τέσσερις αδελφές) του Δημητρίου Καρκαβίτσα και της Άννας Σκαλτσά, έμαθε τα πρώτα του γράμματα στη γενέτειρά του.

Σε ηλικία 13 ετών μετέβη στην Πάτρα για τις γυμνασιακές του σπουδές, με απώτερο σκοπό να γίνει καθηγητής (προς τούτο μελέτησε την ελληνική μυθολογία και την ελληνική λογοτεχνία).

Στα τέλη του 1882 ενεγράφη στην Ιατρική Σχολή του Πανεπιστημίου Αθηνών, από την οποία αποφοίτησε ύστερα από πέντε έτη με τον τίτλο του διδάκτορος Ιατρικής.

Στην Αθήνα ανέπτυξε σχέσεις με λογοτέχνες όπως ο Κωστής Παλαμάς, ο Κωνσταντίνος Χατζόπουλος και ο Γρηγόριος Ξενόπουλος.

Ο διαγωνισμός διηγήματος της «Εστίας» το 1898 ώθησε τον δημοτικιστή Καρκαβίτσα στο χώρο της ηθογραφίας και του έδωσε το έναυσμα να ταξιδέψει σε χωριά της Ρούμελης, προκειμένου να συλλέξει ιστορικά και λαογραφικά στοιχεία, τα οποία μάλιστα χρησιμοποίησε στα πρώτα του έργα.

Το 1889 ο Καρκαβίτσας στρατεύτηκε ως κληρωτός και στην αρχή υπηρέτησε ως βοηθός αρχιάτρου. Κατά τη διάρκεια της θητείας του στο Μεσολόγγι γνώρισε τις άθλιες συνθήκες ζωής της ελληνικής υπαίθρου, τις οποίες κατέγραψε και αξιοποίησε αργότερα στη συγγραφή της νουβέλας του «Ο ζητιάνος», έργου που προκάλεσε έντονες αντιδράσεις.

Το 1891, μετά τη λήξη της στρατιωτικής θητείας του, ο Καρκαβίτσας διορίστηκε υγειονομικός ιατρός στο ατμόπλοιο «Αθήναι», με το οποίο ταξίδεψε στα παράλια της Μικράς Ασίας, στον Ελλήσποντο, στη Μαύρη Θάλασσα, αλλά και στην ευρύτερη λεκάνη της Μεσογείου. Οι εμπειρίες του από αυτήν την περίοδο της ζωής του αξιοποιήθηκαν αργότερα για τη συγγραφή της συλλογής διηγημάτων «Λόγια της πλώρης» (1899).

Από τον Αύγουστο του 1896 έως το 1922 ο Καρκαβίτσας υπήρξε μόνιμος αξιωματικός του Ελληνικού Στρατού (έφθασε έως το βαθμό του γενικού αρχιάτρου).

Ο Καρκαβίτσας βίωσε την ιστορική νίκη του Σπύρου Λούη στο μαραθώνιο της Αθήνας το 1896, αλλά και την ταπεινωτική ήττα της Ελλάδας στον ατυχή πόλεμο του 1897.

Επίσης, ως μέλος του Στρατιωτικού Συνδέσμου έλαβε μέρος στο κίνημα που εκδηλώθηκε στο στρατόπεδο της συνοικίας Γουδή, τον Αύγουστο του 1909, στη συνέχεια όμως στράφηκε εναντίον του Βενιζέλου.

Ο Καρκαβίτσας έδωσε το «παρών» ως στρατιωτικός ιατρός και στους Βαλκανικούς Πολέμους, και μάλιστα παρασημοφορήθηκε δύο φορές για την υποδειγματική αφοσίωσή του στο καθήκον.

Το 1916, εξαιτίας του ότι αντιτάχθηκε στο Κίνημα Εθνικής Αμύνης, αρχικά τέθηκε σε περιορισμό στα Λεχαινά και ακολούθως εξορίστηκε στη Μυτιλήνη.

Επέστρεψε στην Αθήνα το 1917, με κλονισμένη την υγεία του από τις κακουχίες της εξορίας.

Στον Ανδρέα Καρκαβίτσα ήταν αφιερωμένο ένα άρθρο που είχε συντάξει η αξιομνημόνευτη κριτικός λογοτεχνίας Μάρη Θεοδοσοπούλου (έφυγε πρόωρα από τη ζωή το 2016) και είχε δημοσιευτεί στην εφημερίδα «Το Βήμα» την Κυριακή 21 Φεβρουαρίου 1999. Το κείμενο της Θεοδοσοπούλου (τίτλος του, «Ακάματος Καρκαβίτσας») αφορούσε την πρόσφατη τότε έκδοση των «Ταξιδιωτικών» του Ανδρέα Καρκαβίτσα από τον οίκο «Νεφέλη» (εισαγωγή – ανθολόγηση Η. Χ. Παπαδημητρακόπουλος).

Η Μάρη Θεοδοσοπούλου

Από το εν λόγω δημοσίευμα προέρχεται το ακόλουθο απόσπασμα:

[…]

Τα πεζογραφήματα του Καρκαβίτσα, ταξιδιωτικά και διηγήματα, είναι γλωσσικά μοιρασμένα. Ο διχασμός φαίνεται στα κείμενα του βιβλίου (σ.σ. των «Ταξιδιωτικών»), γραμμένα από το 1885 ως το 1892, όπως άλλωστε και στην πρώτη συλλογή διηγημάτων του, που τυπώνεται το 1892 με πρόλογο στη δημοτική. Στο ενδιάμεσο κυκλοφορεί «Το ταξίδι μου» του Γιάννη Ψυχάρη. Αν η θρησκευτική προσήλωση κράτησε τους δύο Σκιαθίτες πιστούς στη γλώσσα της Μετάφρασης των Εβδομήκοντα, στον Καρκαβίτσα ο άνθρωπος της ιδέας μάλλον ευδοκίμησε σε βάρος του λογοτέχνη. Όπως και άλλοι συγγραφείς της εποχής του, φανατικός και ενθουσιώδης της ιδέας μιας κοινής νεοελληνικής ο Καρκαβίτσας, με την καταλυτική παρέμβαση του Ψυχάρη, αντί να κατατείνει προς ένα γλωσσικό κράμα, απορρίπτει συλλήβδην την καθαρεύουσα. «Της ρίχνεις χρυσάφι και σου βγάζει κάρβουνο», γράφει χαρακτηριστικά στον πρόλογο των καθαρευουσιάνικων διηγημάτων του, τα οποία ωστόσο δεν μεταγλωττίζει.

Εκ των πατέρων της ταξιδιωτικής μας λογοτεχνίας ο Καρκαβίτσας, «διασαλπίζει» στην εισαγωγή του ο Η. Χ. Παπαδημητρακόπουλος. Ωστόσο τα ταξιδιωτικά του «σχεδόν διαλανθάνουν υπό την σκιάν των επίσημων πεζογραφημάτων», αν και συμπεριλαμβάνονται στα κατά καιρούς εκδοθέντα Άπαντα.

«ΤΟ ΒΗΜΑ», 21.2.1999, Ιστορικό Αρχείο «ΤΟ ΒΗΜΑ» & «ΤΑ ΝΕΑ»

Πάντως, ήδη το 1899, όταν ο Καρκαβίτσας εκδίδει τα «Λόγια της πλώρης», αναγγέλλει την πρόθεσή του να τυπώσει αυτοτελώς τις ταξιδιωτικές του εντυπώσεις από τον κάμπο του Μοριά, τα βουνά της Ρούμελης και τη θάλασσα. Δεν πρόλαβε όμως και έμειναν τα θαλασσινά του διηγήματα, τα καθοριστικά της εντύπωσης. Αυτή ακριβώς την εντύπωση ανασκευάζει ο παρών τόμος με τα ταξιδιωτικά στην ένδον Ελλάδα, αντιτάσσοντας στον θαλασσογράφο Καρκαβίτσα τον οδοιπόρο. Ο επιμελητής, μπροστά στις δυσχέρειες μιας φιλολογικής έκδοσης, προτείνει έναν τόμο αποκλειστικά προς αναγνωστική τέρψιν. Και ο Η. Χ. Παπαδημητρακόπουλος είναι ο ενδεδειγμένος άνθρωπος για παρόμοια ανθολόγηση, αφού σε πολλά μοιάζει με «τον μικρό το δέμας» αλλά ακάματον Καρκαβίτσα. Κοντοπατριώτης του αλλά και συνάδελφος στρατιωτικός γιατρός και ομότεχνος, ο οποίος επίσης συγχέει τα όρια διηγήματος και ταξιδιωτικού.

Τα κείμενα παρατάσσονται με μικρή απόκλιση από τη χρονολογική τάξη γραφής τους. Εμείς ας τα παρακολουθήσουμε στη σειρά που γράφτηκαν. Πρώτο κείμενο, το ημερολόγιον του 1885. Φοιτητής ιατρικής στην Αθήνα ο Καρκαβίτσας, στη διάρκεια των χριστουγεννιάτικων διακοπών, επισκέπτεται τη γενέτειρα: Κυλλήνη, Βαρθολομιό, Λεχαινά. Στην καθαρεύουσα οι εντυπώσεις του, με διακριτό το ιδιόλεκτο της περιοχής. Δεύτερο ταξιδιωτικό, οι εικόνες της Ρούμελης. Έφεδρος ανθυπίατρος ο συγγραφέας, βρίσκεται από τον Μάιο του 1890 με μετάθεση στη Φρουρά του Μεσολογγίου. Οι «οδοιπορικές σημειώσεις» στα Κραβαριτοχώρια γράφονται και αυτές στην καθαρεύουσα και δημοσιεύονται στο περιοδικό «Εστία» μέσα στο 1890.

Τελευταία μετάθεση του στρατευμένου Καρκαβίτσα η Λάρισα, Ιούνιος 1891. Στα τέλη του μηνός απολύεται, όμως θα παραμείνει για λίγο στη θεσσαλική πρωτεύουσα. Εκείνη την περίοδο γράφονται οι «Θεσσαλικαί εικόνες», σε μια «σώφρονα δημοτική», η οποία και θα είναι πλέον η γλώσσα έκφρασής του. Αμέσως μετά περιοδεύει στην Πελοπόννησο, τότε επισκέπτεται και τις φυλακές του Ναυπλίου. Κείμενα έντονης κοινωνικής κριτικής, δημοσιευμένα στην «Εστία» το 1892, ίσως τα γνωστότερα του τόμου. Τον Μάιο του 1892 προσλαμβάνεται ως γιατρός στο ατμόπλοιο «Αθήναι». Επί του πλοίου θα συγγράψει επιφυλλίδες, και αυτές δημοσιευμένες στην «Εστία» το 1895, με τίτλο «Σ’ Ανατολή και Δύση». Σε αυτές ανήκει το κείμενο που προτάσσεται· περιδιάβαση στη Θεσσαλονίκη, τέλη 1892, όταν το πλοίο βρίσκεται για μία εβδομάδα αγκυροβολημένο στη συμπρωτεύουσα.

Ταξιδιωτικά για τη μέσα Ελλάδα, με την αξία ντοκουμέντου, καθώς ο Καρκαβίτσας συγκεντρώνει ιστορικές και μυθολογικές πληροφορίες αλλά και ιδιαζόντως πλούσιο λαογραφικό υλικό. Δεν θα συμφωνήσουμε με τον επιμελητή πως ο αναγνώστης μένει «άναυδος» με την εικόνα της, προ εκατό μόλις ετών, Ελλάδας που μας διασώζει. Και αυτό γιατί ο Καρκαβίτσας δεν είναι ο θαυμαστικός οδοιπόρος αλλά ο ευαίσθητος παρατηρητής που καταγράφει νοοτροπίες και δεν διστάζει να αναφερθεί σε «ποταπότητες», όπως άλλωστε του έχουν καταλογίσει.

Στα ταξιδιωτικά σε ξένους τόπους της μεσοπολεμικής λογοτεχνίας ο Καρκαβίτσας έρχεται να αντιτάξει, λ.χ., ένα οδοιπορικό στα Κράβαρα, όπως ονομαζόταν τμήμα της ορεινής Ναυπακτίας, φημιζόμενο άλλοτε για την επονείδιστη τέχνη της επαιτείας ή, έστω, την ευτελή του γυρολόγου. Κατά την εκτίμησή μας, στο καθαρευουσιάνικο οδοιπορικό στα Κράβαρα κατ’ εξοχήν προβάλλει, με τις εναργείς εικόνες και τις ακριβόλογες παρεκβάσεις, ο αριστοτέχνης της περιγραφής Καρκαβίτσας. Μεταξύ «Λυγερής» και «Ζητιάνου», ανάμεσα στο οδοιπορικό στα Κράβαρα και στα «Λόγια της πλώρης», δηλαδή μεταξύ καθαρευουσιάνου και δημοτικιστή Καρκαβίτσα, ποιος άραγε θέλγει περισσότερο τον σημερινό αναγνώστη;

Στην κεντρική φωτογραφία του παρόντος άρθρου, ο οδοιπόρος Ανδρέας Καρκαβίτσας σε σχέδιο του Ανατολή Λαζαρίδη από το περιοδικό «Ελληνική Δημιουργία».