Διονύσης Σαββόπουλος: Έτσι γράφτηκε το Ζεϊμπέκικο – Η οργή της Χούντας, η ποπ Μπέλου και ο Καζαντζίδης

Δυσβάσταχτο, αιώνιο, ανατριχιαστικό, επιβλητικό. Ο Διονύσης Σαββόπουλος έφερε ανατριχίλα σε κάθε ακροατή όταν έφερε τη μεγάλη Σωτηρία Μπέλου να δώσει το σπάνιο μέταλλο της σε νότες και στίχους της ιστορίας ενός έθνους με χαρές, ενοχές, πόνο και λάθη.

Το κομμάτι, σχεδόν πένθιμο εμβατήριο μιας τραυματισμένης χώρας, από τις πρώτες νότες δείχνει την πρόθεση του τραγουδοποιού και ποιητή Νιόνιου να ενσωματωθεί στην ψυχή του γνήσιου λαϊκού ρεπερτορίου -πειράζοντας το με ιατρικό νυστέρι.

Το Ζεϊμπέκικο, γνωστό σε πολλούς ως Μ’ αεροπλάνα και βαπόρια, έχει κερδίσει την αιωνιότητα, όντας ένα εκπληκτικό μουσικό κατασκεύασμα που υμνούν φίλοι και εχθροί του διχαστικού -για τη μεταστροφή του προς τα δεξιά- δημιουργού.

Ο Διονύσης Σαββόπουλος, σε μια από τις πιο συγκλονιστικές του αφηγήσεις, ξετυλίγει το κουβάρι της δημιουργίας του εμβληματικού αυτού κομματιού, από τις παιδικές μνήμες της προσφυγιάς στη Θεσσαλονίκη, μέχρι τη θρυλική συνεργασία με τη Σωτηρία Μπέλλου, τον «αγώνα» του με τη λογοκρισία της Χούντας και την αποκάλυψη των κρυφών συμβόλων του.

«Ουφ βρε Διονύση, με έκανες και τραγουδάω ποπ!». Αυτή ήταν η φράση-σύνοψη, η θρυλική ατάκα που έμεινε στην ιστορία, όταν η Μπέλλου βγήκε από το στούντιο αμέσως μετά την ηχογράφηση του Ζεϊμπέκικου. Για τον Διονύση Σαββόπουλο, ωστόσο, εκείνη ήταν η στιγμή που ένιωσε ότι έγραφε επιτέλους ένα αυθεντικά λαϊκό ύμνο.

Ο ίδιος εξήγησε το πώς γράφτηκε το Ζεϊμπέκικο, τη διαδικασία της σύνθεσης, τις επιρροές από τον Στέλιο Καζαντζίδη και τη Μικρασιατική Καταστροφή, αλλά και το πώς η Δικτατορία επιχείρησε να «κόψει» τους στίχους του σε αυτό το «παράξενο» πάντρεμα των δύο φωνών που έγινε ύμνος (και) των βασανισμένων.

Στο Ζεϊμπέκικο ο Σαββόπουλος, δημιούργησε ένα τραγούδι που δεν ακούς αλλά νιώθεις, υφαίνοντας τον πλέον καθοριστικό κρίκο που ένωσε την ελληνική παράδοση του λαϊκού δράματος με τον ηλεκτρισμό του δυτικού ροκ.

Έχοντας κερδίσει την αιωνιότητα μετά από μισό αιώνα, το Ζεϊμπέκικο αναλύθηκε από τον ίδιο Σαββόπουλο, τον χαρισματικό αφηγητή που ξετύλιξε το νήμα της σύνθεσης και της ηχογράφησης, αποκαλύπτοντας τις βαθιές του ρίζες, τις μυστικές του αναφορές και την τιτάνια μάχη του με τη λογοκρισία της Χούντας στον τηλεοπτικό φακό.

Προσφυγιά και Καζαντζίδης

Η γέννηση του Ζεϊμπέκικου τοποθετείται στο 1972, σε μια σκοτεινή περίοδο για την Ελλάδα, εν μέσω της δικτατορίας των συνταγματαρχών. Ο Διονύσης Σαββόπουλος βρισκόταν στη Θεσσαλονίκη, απομονωμένος σε ένα μικρό δωμάτιο ξενοδοχείου, δουλεύοντας πάνω στο υλικό που θα αποτελούσε τον ιστορικό δίσκο Βρώμικο Ψωμί. Η έμπνευση όμως δεν ήταν συγκυριακή, αλλά είχε βαθιές οικογενειακές ρίζες.

«Είχαμε Χούντα τότε και δεν τιμούσαν τα 50 χρόνια από τη Μικρασιατική Καταστροφή. Για εμένα είναι ένα πολύ ευαίσθητο θέμα, έχω γονείς πρόσφυγες», εξήγησε ο τραγουδοποιός.

«Ο πατέρας μου από την Κωνσταντινούπολη, η μητέρα μου από τη Βόρεια Θράκη, τη Φιλιππούπολη που πλέον ανήκει στη Βουλγαρία. Το σπίτι ήταν γεμάτο από διηγήσεις προσφύγων και από τα δύο σόγια. Το ’72 ήμουν σε ένα μικρό δωμάτιο σε ένα ξενοδοχειάκι στη Θεσσαλονίκη. Δεν έβγαινα από το δωμάτιο καθόλου. Εκεί ξεκίνησα το Βρώμικο Ψωμί.

Ήθελα να φτιάξω ένα ζεϊμπέκικο. Κρατάω τον ρυθμό και προσπαθώ να μιμηθώ τον Καζαντζίδη. Όσο και αν αυτό φαίνεται αστείο. Προσπαθούσα να κάνω μια μελωδία κάπως έτσι αλλά μου βγαίνει αλλιώς διότι σε ένα δεδομένο σχήμα βάζω τη δική μου ζωή. Αφού έφτιαξα τη μελωδία σκέφτηκα να βάλω και διαφορετικά λόγια. Ήταν κάτι που το έκαναν από τον Μεσαίωνα.

Τραγουδούσαν όχι μόνο διαφορετικές μελωδίες αλλά και διαφορετικά λόγια. Νιώθεις σαν να σχίζεται το κεφάλι στα δύο, είναι ωραία παρανοϊκό. Τραγούδησα ο ίδιος και τις δύο φωνές. Είναι πολύ παράξενο» ξεκαθάρισε για το πώς δημιούργησε αυτό το μοναδικό, υβριδικό έργο με τη διττή ταυτότητα και επιρροή.

Μυστικός κώδικας

Όπως πάντα, οι στίχοι του Σαββόπουλου είναι γεμάτη συμβολισμούς, έννοιες και γρίφους -πυκνοί και πολυεπίπεδοι -με τον Σαββόπουλο να παραδέχεται ότι αυτή ήταν και η λύτρωση του.

Όταν κλήθηκε να εξηγήσει την φράση «σε αυτόν τον κόσμο όσοι αγαπούνε τρώνε βρώμικο ψωμί» σε τηλεοπτική συνέντευξη του ο Σαββόπουλος θα πει:

«Στο Ζεϊμπέκικο ακούγεται  σαν παράπονο, σαν διαπίστωση, σαν εγκαρτέρηση απέναντι στην αδικία. Ναι, αλλά προσέξτε τώρα. Σας λέω τη φράση “σε αυτόν τον κόσμο όσοι αγαπούνε, ζουν με την αδικία”. Και σας λέω και τη φράση “σ’ αυτόν τον κόσμο όσοι αγαπούνε τρώνε βρώμικο ψωμί”. Αυτό είναι ουσιαστικότερο και ακριβέστερο.

Ενώ το πρώτο είναι απλώς μία πληροφορία. Να για ποιον λόγο πρέπει να αφηνόμαστε στην τέχνη και να αφήνουμε τη λογική για άλλα πράγματα».

Όσο για τον Μπάτη θα τονίσει: «Καταρχάς ο Μπάτης είναι ένας μουσικός από τα Μέθανα. Ήταν στον Πειραιά και έπαιζε μπαγλαμαδάκι. Έχει γράψει ωραία τραγούδια και ωραία στιχάκια. Ταυτόχρονα μπορεί να είναι και το αεράκι από την Ιωνία. Λοιπόν ο μουσικός, το αεράκι, ο αξέχαστος μου μπαμπάς.

Όλα αυτά κάνουν μια σύνθεση μέσα στο τραγούδι που δεν είναι εύκολο να την εξηγήσει κανείς. Στον αέρα επίσης στέκει μία παρθένος η οποία κυβερνάει ηλεκτρικά φεγγάρια. Μες στο τραγούδι  στέκει επίσης ο Μάρκος με μία χρυσή λόγχη. Φαίνεται ότι τα τραγούδια μου είναι η δική μου ψυχανάλυση που δεν έχει τελειώσει ακόμα».

«Απερρίφθη»

Παρά το ποιητικό του βάθος ή ίσως εξαιτίας αυτού, το Ζεϊμπέκικο βρέθηκε αμέσως στο στόχαστρο της λογοκρισίας της Δικτατορίας, καθώς τα τραγούδια του Σαββόπουλου εξέφραζαν την κουλτούρα της ελεύθερης έκφρασης και της αντίστασης.

Τα τεκμήρια από τα Γενικά Αρχεία του Κράτους είναι αδιάψευστα: η Πρωτοβάθμιος Επιτροπή Ελέγχου Μουσικών Τεμαχίων απέρριψε το κομμάτι.

Η σφραγίδα Απορρίπτεται συνοδευόταν από τη δραματική αιτιολογία: «Απερρίφθη υπό της πρωτοβαθμίου επιτροπής διότι δεν συνεμορφώθη με τας υποδείξεις της Επιτροπής και περιέχει ανατρεπτικά νοήματα».

Οι στίχοι που η Χούντα έκρινε ως «ανατρεπτικούς» και απαίτησε να αλλαχθούν ή να απαλειφθούν ήταν οι προφανείς, οι πολιτικά και κοινωνικά φορτισμένοι που έδωσαν στο κομμάτι την φτιαγμένη από τιτάνιο ψυχή του.

Η αναφορά στον πατέρα-Μπάτη, τη Σμύρνη και όσους «αγαπούνε το βρώμικο ψωμί», καθώς και ο στίχος «Ώσπου οι τροχιές μας συναντούνε τις βασικές σου τις Αρχές», που ήταν σαφής πρόκληση προς το καθεστώς. Ευτυχώς, το τραγούδι κυκλοφόρησε τελικά, χάρη σε μια άνωθεν εντολή που διευκρίνιζε: «Εντολή κ. Γενικού. Να εγκριθεί ως έχει άνευ βελτιώσεων».

«Θεϊκή» σύντηξη

Το κομμάτι είναι στο άλμπουμ Βρώμικο Ψωμί που κυκλοφόρησε τις τελευταίες μέρες του 1972 -το τέταρτο τραγούδι της Α’ πλευράς του δίσκου ο οποίος θεωρείται από τους κορυφαίους του Σαββόπουλου με κομμάτια όπως το εξίσου επιδραστικό Δημοσθένους Λέξις.

Η νεολαία το αγκαλιάζει, αλλά κάτι του λείπει. Τρία χρόνια μετά, αυτό το κάτι γεννιέται σε μια αθάνατη συνάντηση δύο φωνών. Στη δεύτερη εκτέλεση του, το 1975, το Ζεϊμπέκικο γίνεται αιώνιο.

Ο Σαββόπουλος πρότεινε στη Σωτηρία Μπέλλου να ερμηνεύσει μια πιο λαϊκή εκδοχή, σφραγίζοντας μια ιδιότυπη καλλιτεχνική σύντηξη.

«Δεν είχα πολλά-πολλά με τη Σωτηρία στην αρχή», θυμάται ο ίδιος, αλλά η σχέση άλλαξε μετά την έξοδό του από τη φυλακή. «Με προσέγγισε διαφορετικά, σαν να με αισθάνθηκε πιο κοντά της. ‘Διονύση, καθάρισες εντάξει;’, μου είπε. Σου λέει το παιδί συμπαθητικό είναι, γιατί έχει κάτι τι λοξό κι αυτός».

Η Μπέλλου δέχτηκε αμέσως. «Απάντησε ότι δέχεται ευχαρίστως και ήρθε στο στούντιο έτοιμη, μελετημένη. Το ηχογράφησε ωραιότατα», λέει ο Σαββόπουλος. «Ήμουν συγκινημένος. Σκεφτόμουν ότι έγραψα επιτέλους ένα λαϊκό τραγούδι».

Η αντίδραση της μεγάλης λαϊκής τραγουδίστριας, όπως απαθανατίστηκε στο ντοκιμαντέρ του Λάκη Παπαστάθη Χαίρω Πολύ… Σαββόπουλος, ήταν αυτή που έμεινε ως φράση-σύμβολο της συνάντησης των δύο κόσμων.

«Η Σωτηρία όμως βγαίνει από το καμαράκι που ηχογραφούσαμε, ξεφυσάει και λέει: ‘Αχ βρε Διονύση με έκανες και τραγουδάω ποπ’. Έμεινα άφωνος», περιγράφει ο Σαββόπουλος.

Παρά τον αρχικό της δισταγμό, «το έβαλε όμως στο ρεπερτόριο της. Το τραγουδούσε πάντοτε. Θεϊκά το είπε, θεϊκά».

Ξωτικό που τριγυρνά

Η εκτέλεση του 1975 στο άλμπουμ 10 Χρόνια Τραγούδια, ξεκινά με την εμβληματική εισαγωγή, σε απαγγελία του ίδιου. «401. Αγωνία για ηλεκτροσόκ. Νεκροζώντανοι στο Κύτταρο. Σκηνές ροκ. Φωτογραφία με την Μπέλλου», ένα βαθιά προσωπικό κολάζ αναφορών στον Στρατό, την τρέλα και το ροκ κίνημα μιας εποχής που έκοβε σαν λεπίδα.

Το Ζεϊμπέκικο, αυτό το ατόφιο αριστούργημα που οι δύο κόσμοι της ροκ και του λαϊκού κάνουν έρωτα για να γεννήσουν ένα από τα πιο λατρεμένα, πολυτραγουδισμένα ζεϊμπέκικα της νέας ελληνικής ιστορίας -εκεί όπου η «λοξή» οπτική του Διονύση Σαββόπουλου και η αυθεντικότητα της Σωτηρίας Μπέλλου συνδιαλέγονται για να επικοινωνήσουν τον πόνο, την αντίσταση, την αξία της συλλογικής μνήμης.

Μια τρομερή λιαλιά που μένει ανέπαφη στο χρόνο, επενδυμένη με πόνο, αγάπη και αγώνα, όλα επιγεύσεις ενός «βρώμικου ψωμιού» που η Ελλάδα δεν μπορεί -και κυρίως δεν πρέπει- να λησμονήσει ποτέ γιατί αυτό θα είναι προδοσία και ύβρις.

Αυτό είναι το Ζεϊμπέκικο, αυτό είμαστε εμείς:

401

Αγωνία για ηλεκτροσόκ. Νεκροζώντανοι στο Κύτταρο. Σκηνές ροκ.

Φωτογραφία με την Μπέλλου.

Μ’ αεροπλάνα και βαπόρια

και με τους φίλους τους παλιούς

τριγυρνάμε στα σκοτάδια

κι όμως εσύ δε μας ακούς

Δε μας ακούς που τραγουδάμε

με φωνές ηλεκτρικές

μες στις υπόγειες στοές

ώσπου οι τροχιές μας συναντάνε

τις βασικές σου τις αρχές

Ο πατέρας μου ο Μπάτης (Απρόσιτη μητέρα μορφή από χώμα και ουρανό

ήρθε απ’ τη Σμύρνη το `22 ( θα χαθώ απ’ τα μάτια σου τα δυο)

κι έζησε πενήντα χρόνια (μες στον κόσμο)

σ’ ένα κατώι μυστικό (σαν πρόσφυγας σ’ ένα κατώι μυστικό)

Σ’ αυτόν τον τόπο όσοι αγαπούνε (αν αγαπούνε)

τρώνε βρωμικο ψωμί (τρώνε βρωμικο ψωμί)

(του λόγου σου οι πιστοί)

κι οι πόθοι τούς ακολουθούνε (κι οι πόθοι τούς ακολουθούνε υπόγεια διαδρομή)

υπόγεια διαδρομή

Χθες το βράδυ είδα ένα φίλο

σαν ξωτικό να τριγυρνά

πάνω στη μοτοσικλέτα

και πίσω τρέχανε σκυλιά

Σήκω ψυχή μου δώσε ρεύμα

βάλε στα ρούχα σου φωτιά (σαν τον Μάρκο)

βάλε στα όργανα φωτιά ( βάλε στα όργανα φωτιά)

να τιναχτεί σαν μαύρο πνεύμα (να κλείσει η λαβωματιά μα τιναχτεί σαν μαυρο πνευμα)

η τρομερή μας η λαλιά (η τρομερή μας η λαλιά)