Γιατί ο Χίτλερ λάτρευε τον Βάγκνερ;

Ο Ρίχαρντ Βάγκνερ ήταν αυτός που όρισε το «συνολικό έργο τέχνης». Με την έννοια του «Gesamtkunstwerk», ο συνθέτης είχε φέρει την επανάσταση στον κόσμο της όπερας. Οραματιζόταν μια συμβίωση κειμένου, μουσικής, σκηνοθεσίας, σκηνικών και αρχιτεκτονικής, όλα σύμφωνα με το όραμα ενός και μόνο ατόμου.

Όταν ο Χίτλερ ανέβηκε στην εξουσία το 1933, ο Ρίχαρντ Βάγκνερ είχε ήδη πεθάνει εδώ και 50 χρόνια – η έννοια όμως παρέμεινε ζωντανή και γοήτευσε τον αιμοσταγή δικτάτορα. Γιατί όμως;

Ο Ρίχαρντ Βάγκνερ σχεδίασε μια όπερα στον πράσινο λόφο του Μπαϊρόιτ ειδικά για τα έργα του. Ήταν ο πρώτος που έβαλε την ορχήστρα να παίζει από ένα λάκκο μπροστά από τη σκηνή, ενώ το κοινό καθόταν σε απόλυτο σκοτάδι, με φωτισμό μόνο της σκηνής. Αυτό ενέπνευσε τον Χίτλερ.

Ένω ο Αδόλφος Χίτλερ μαγεύτηκε από τον συνθέτη, οι παραστάσεις της όπερας του Βάγκνερ «Die Meistersinger von Nürnberg» (Οι αρχιτραγουδιστές της Νυρεμβέργης) διχάζουν το κοινό διαχρονικά. Πρέπει να δοθεί έμφαση στα κωμικά στοιχεία της όπερας ή πρέπει να θεωρηθεί περισσότερο ως ένα σοβαρό έργο για τις γερμανικές αρετές με αντισημιτικές αναφορές; Ή, όπως λέει και ο θεωρητικός Τεόντορ Αντόρνο, το χιούμορ εδώ καταλήγει να είναι χαιρεκακία εις βάρος του αδύναμου;

Στη φετινή νέα παραγωγή του Φεστιβάλ Μπαϊρόιτ, ο σκηνοθέτης Ματίας Ντέιβιντς στοχεύει να αναδείξει την κωμική πλευρά της όπερας, αναφέρει η DW.

Παρ’ όλα αυτά, το γεγονός ότι οι Ναζί συμπεριέλαβαν το έργο στα συνέδρια του κόμματος του Ράιχ εξακολουθεί να ρίχνει μια «σκιά» πάνω από την παραγωγή.

Ο Ρίχαρντ Βάγκνερ ήταν ο αγαπημένος συνθέτης του Αδόλφου Χίτλερ, πολύ πριν έρθει στην εξουσία το 1933. Ο δικτάτορας έβλεπε τον Βάγκνερ ως ένα συγγενικό πνεύμα που είχε εμπνεύσει τις μάζες τον 19ο αιώνα με τους δυνατούς ήχους των όπερών του – και αυτό ακριβώς εκμεταλλεύτηκε αργότερα για την προπαγάνδα του.

Η τέχνη και η μουσική για τον Χίτλερ

Ο Χίτλερ, ο οποίος ήθελε να σπουδάσει τέχνη, έδινε τόση σημασία στις μουσικές παραγωγές μεγάλης κλίμακας όσο και στα αρχιτεκτονικά έργα που χρηματοδοτούσε το κράτος.

«Ο Χίτλερ απέδιδε πράγματι μεγάλη σημασία στην τέχνη», λέει ο ιστορικός τέχνης Βολφγκανγκ Μπραουνάις, ο οποίος έχει μελετήσει καλλιτέχνες της εποχής του Τρίτου Ράιχ. «Αυτό μπορεί να το δει κανείς ακόμη και πολύ μετά τη λαίλαπα του πολέμου, όταν εξακολουθούσε να επιλέγει προσωπικά το χρώμα των ψηφιδωτών πλακιδίων για μεγάλα εργοτάξια».

Δεν ήταν διαφορετικά στη Νυρεμβέργη, όπου το Εθνικοσοσιαλιστικό Γερμανικό Εργατικό Κόμμα (NSDAP) του Χίτλερ διοργάνωνε τις κομματικές του συγκεντρώσεις. Επέλεξε προσωπικά τους τραγουδιστές και τους μαέστρους για την παραγωγή της όπερας του Ρίχαρντ Βάγκνερ «Die Meistersinger von Nürnberg», η οποία παρουσιάστηκε την παραμονή των κομματικών συγκεντρώσεων του Ράιχ.

Από το 1935 και μετά, ο Χίτλερ διοργάνωνε τις συγκεντρώσεις του στη Νυρεμβέργη σαν ένα μεγάλο θεατρικό θέαμα με ειδικό σχεδιασμό φωτισμού και τεράστιες μαζικές συγκεντρώσεις. Ολόκληρη η πόλη γινόταν σκηνικό, με σημαίες υψωμένες κατά μήκος των δρόμων για να παρελαύνουν οι Ναζί.

Στην τελική σκηνή του «Die Meistersinger von Nürnberg», η οποία αφορά τη διατήρηση της γερμανικής τέχνης, ο σκηνογράφος Μπένο φον Άρεντ χρησιμοποίησε μακριές σειρές σημαιών μπροστά από τα μεσαιωνικά ημιτελή σπίτια της πόλης ως σκηνικό.

Μια κατεξοχήν γερμανική όπερα που προωθεί τον αντισημιτισμό;

Η όπερα αφορά έναν διαγωνισμό τραγουδιού για την αγάπη μιας γυναίκας. Αρτοποιοί, ράφτες, χρυσοχόοι και άλλοι μάστορες «κονταροχτυπιούνται».

Ο γραφέας της πόλης Μπεκμέσερ φροντίζει προσεκτικά ώστε όλοι να τηρούν τους κανόνες. Ο αρχιτεχνίτης Χανς Σακς, ένας σεβαστός τραγουδιστής και υποδηματοποιός, προτρέπει όλους να τιμήσουν τους παλιούς δασκάλους και να διατηρήσουν τη γερμανική τέχνη.

Αυτός είναι ένας λόγος για τον οποίο η «Die Meistersinger von Nürnberg» χαρακτηρίζεται συχνά ως η πιο «γερμανική» όπερα του Βάγκνερ. Ο Εβραίος Αυστραλός σκηνοθέτης Μπάρι Κόσκι συμφωνεί. Θεωρεί, ωστόσο, ότι ο αντισημιτισμός παίζει επίσης ρόλο. Το 2017 ανέβασε την «Die Meistersinger» στο Μπαϊρόιτ ως «κυνήγι μαγισσών εναντίον ενός Εβραίου τραγουδιστή», τον οποίο συνδέει με τον χαρακτήρα του Μπεκμέσερ.

«Δεν ασχολούμαι με την εβραϊκή κουλτούρα. Ασχολούμαι με την παρωδία του αντισημιτισμού», εξηγεί ο Κόσκι στην ταινία της DW «Why Hitler adored Richard Wagner».

Αυτό που είναι σημαντικό για τον Κόσκι είναι ότι ο Μπεκμέσερ γίνεται ο αποδιοπομπαίος τράγος – το πρόσωπο που πρέπει να φέρει την ευθύνη. Στην παραγωγή του Κόσκι, ο Μπεκμέσερ μετατρέπεται σε Εβραίο.

Το αν οι εβραϊκοί χαρακτήρες απεικονίζονται και με ποιον τρόπο στις όπερες του Βάγκνερ παραμένει μέχρι σήμερα θέμα συζήτησης μεταξύ των μελετητών του συνθέτη. Ο ίδιος ο Βάγκνερ φέρεται να μην σχολίασε ποτέ το θέμα – ωστόσο, ο ίδιος δήλωνε αντισημίτης. Έγραψε ένα φυλλάδιο με τίτλο «Ο Ιουδαϊσμός στη μουσική», στο οποίο λοιδορούσε τη μουσική των Εβραίων συνθετών και υποστήριζε ότι ήταν ικανοί μόνο να αντιγράφουν άλλους.

Ο ιστορικός μουσικής Γενς Μάλτε Φίσερ βλέπει συγκεκριμένες αντισημιτικές αναφορές στο «Meistersinger» του Βάγκνερ. Στον διαγωνισμό τραγουδιού, ο δημοτικός υπάλληλος Μπεκμέσερ τραγουδάει σαφώς άσχημα και επίσης κλέβει τα τραγούδια των άλλων.

«Αυτός ο ‘θρήνος’ περιγράφεται από τον Βάγκνερ στο ‘Ιουδαϊσμός στη μουσική’ ως χαρακτηριστικό γνώρισμα της μουσικής της συναγωγής. Και λέει: Πώς μπορεί κάποιος να τραγουδάει έτσι; Αυτό είναι απλά απαίσιο΄. Μου φαίνεται ότι αυτό είναι που ο Βάγκνερ διακωμωδεί εδώ πολύ εμφατικά», λέει στην ταινία της DW.

Η ίντριγκα, ο έρωτας, η εξουσία, η νίκη και ο ηρωισμός είναι συστατικά που ο Ρίχαρντ Βάγκνερ χρησιμοποιεί επανειλημμένα στις όπερές του. Ως εκ τούτου, η «Meistersinger» προβλήθηκε από τους εθνικοσοσιαλιστές ως μια κατεξοχήν γερμανική όπερα με μεγάλο πάθος, αλλά υπάρχουν επίσης και κωμικές πτυχές στον διαγωνισμό τραγουδιού. Αυτό είναι το κεντρικό στοιχείο της νέας παραγωγής του σκηνοθέτη όπερας και μουσικού διευθυντή Ματίας Ντέιβιντς στο φετινό Φεστιβάλ του Μπαϊρόιτ.

Υπάρχουν πολλές κωμικές καταστάσεις και στιγμές στο λιμπρέτο του «Die Meistersinger», δήλωσε ο Ντέιβιντς στον Τύπο στο Μπαϊρόιτ.

«Υπάρχει λεκτική κωμωδία και κωμωδία καταστάσεων» και ορισμένοι χαρακτήρες εμπίπτουν σαφώς στην κατηγορία των κωμικών ρόλων. «Ανακαλύπτω όλο και περισσότερα χιουμοριστικά στοιχεία που μπορεί να αποτελέσουν έκπληξη», είπε.

Στο πρόγραμμα του φεστιβάλ, θέτει το ερώτημα αν η «τιμή του Γερμανού δασκάλου» που εξυμνείται στο φινάλε μπορεί πραγματικά να εκληφθεί μόνο ως καταδίκη όλων όσων δεν είναι «γερμανικά και γνήσια».

«Δεν θα μπορούσαμε όλοι να γίνουμε δάσκαλοι αν μάθουμε επιτέλους να φερόμαστε στον εαυτό μας και στους άλλους με περισσότερη αγάπη;»