«Όργουελ: 2 + 2 = 5» – Τελικά, ζούμε πράγματι στη δυστοπία του 1984;

«Πόσα δάχτυλα κρατάω ψηλά;» Ο Γουίνστον Σμιθ, ο πρωταγωνιστής του 1984 του Τζορτζ Όργουελ, απαντά με βάση αυτό που του λένε τα μάτια του: είναι τέσσερα. Μόνο ο πράκτορας του κόμματος που διευθύνει την επανεκπαίδευσή του επιμένει ότι είναι πέντε. Με ηλεκτροσόκ και διάφορες μορφές βασανιστηρίων, αρχίζει να αμφιβάλλει για τη δική του αντίληψη, ώσπου στο τέλος του βιβλίου τα αντιλαμβάνεται κι αυτός: είναι πέντε, χωρίς αμφιβολία.

Αυτό το απόσπασμα από το μεγάλο δυστοπικό μυθιστόρημα του Όργουελ, στο οποίο η αλήθεια υποκύπτει στην πίεση της εξουσίας, δίνει την αφορμή για το νέο ντοκιμαντέρ του Ραούλ Πεκ, Όργουελ: 2+2 = 5, που παρουσιάστηκε στο τμήμα Cannes Première του κινηματογραφικού φεστιβάλ.

«Δεν είναι ο ρόλος μου, αλλά θέλω κάθε πολίτης να αναρωτηθεί: τι κάνω σε αυτόν τον κόσμο; Τουλάχιστον, όσοι έχουν το προνόμιο να θέσουν στον εαυτό τους αυτή την ερώτηση. Ένα παιδί που γεννιέται στο νότιο Κονγκό, που εργάζεται σε ένα ορυχείο για να έχει ένα iPhone, δεν έχει αυτή την επιλογή. Αλλά ίσως εσείς να έχετε…»

O ηθοποιός  Ντέμιαν Λιούις και ο Ραούλ Πεκ στο Φεστιβάλ Κινηματογράφου των Καννών 2025

2+2 = 5

Η σκηνή αυτή είναι το σύμβολο που επέλεξε ο Πεκ για να περιγράψει μια κοινωνία στην οποία οι θέσεις του Όργουελ δεν αποτελούν πλέον προβλέψεις για το μέλλον, αλλά καθαρή πραγματικότητα. Το όραμά του -βασισμένο σε έννοιες όπως Big Brother, newspeak, doublethink ή thoughtcrime- διασχίζει ένα παρόν που χαρακτηρίζεται από συνεχή επιτήρηση, κοινωνικό φόβο και καταρράκωση της έννοιας της αλήθειας.

Με αφηγητή τον ηθοποιό Ντέμιαν Λιούις, το ντοκιμαντέρ συνυφαίνει τα κείμενα και τις επιστολές του Όργουελ με αρχειακές φωτογραφίες, αποσπάσματα από τις κινηματογραφικές μεταφορές του 1984 (μία γυρισμένη το 1956, με τον Έντμουντ Ο’Μπράιαν, και μία άλλη το 1984, με τον Τζον Χερτ), σκηνές από άλλες ταινίες, από τον Όλιβερ Τουίστ μέχρι το Νότινγκ Χιλ, και εικόνες που προέρχονται από την τηλεόραση και τα κοινωνικά δίκτυα.

Κάθε έργο μια αδικία

Για τον Όργουελ, κάθε έργο ξεκινούσε με μια αίσθηση αδικίας που ήθελε να αντιμετωπίσει. Για τον Πεκ, δεν ισχύει κάτι διαφορετικό. Από την πρώτη του ταινία μικρού μήκους, για την επίσκεψη του Κουβανού τροβαδούρου Κάρλος Πουέμπλα στο Βερολίνο του Ψυχρού Πολέμου, μέχρι τις ταινίες του για τον Τζέιμς Μπόλντουιν (I Am Not Your Negro) ή τον Νοτιοαφρικανό φωτογράφο Έρνεστ Κόουλ, που έκαναν πρεμιέρα στις Κάννες πέρυσι, ο κινηματογράφος του ακολουθεί μια σαφή και συνεπή πολιτική γραμμή.

«Προέρχομαι από την Αϊτή. Από πολύ νωρίς είδα τις υποκρισίες εκείνων που διακηρύσσουν ότι υπερασπίζονται τη δημοκρατία. Και είμαι ένας μαύρος άνθρωπος: Ήρθα αντιμέτωπος με κοινωνίες που είχαν αποφασίσει ότι δεν είχα δικαίωμα ύπαρξης», λέει ο Πεκ σε μια βεράντα με θέα το λιμάνι των Καννών στο El Pais English.

Η ελπίδα, αν υπάρχει, πρέπει να οικοδομηθεί

Ο Πεκ, ο οποίος μεγάλωσε κάτω από διάφορα «ελευθεροκτόνα» καθεστώτα – εκείνο του Φρανσουά Ντιβαλιέ στην Αϊτή και εκείνο του Μομπούτου Σέσε Σέκο κατά τη διάρκεια της εξορίας του στο Ζαΐρ – και είδε τον πατέρα του να φυλακίζεται ως αντίπαλος, κατανόησε από νωρίς τη σημασία του να μιλάς όταν όλοι οι άλλοι σιωπούν.

«Όπως είπε ο Όργουελ: η ελπίδα, αν υπάρχει, πρέπει να οικοδομηθεί. Δεν εμφανίζεται από μόνη της. Στην ιστορία της ανθρωπότητας, αυτό δεν έχει λειτουργήσει ποτέ. Αντιστέκεσαι, οργανώνεσαι, την κάνεις να συμβεί. Τα αυταρχικά καθεστώτα, επειδή χάνουν έναν πόλεμο ή ξεσπά μια επανάσταση. Μπορεί να χρειαστούν πέντε χρόνια ή 30, αλλά πάντα συμβαίνει το ίδιο πράγμα: το σύστημα καταρρέει ή οι πολίτες αντιστέκονται».

Υπό αυτή την έννοια, η ταινία του μοιάζει με ένα κάλεσμα σε δράση. «Δεν είναι ο ρόλος μου, αλλά θέλω κάθε πολίτης να αναρωτηθεί: τι κάνω σε αυτόν τον κόσμο; Τουλάχιστον, όσοι έχουν το προνόμιο να θέσουν στον εαυτό τους αυτή την ερώτηση. Ένα παιδί που γεννιέται στο νότιο Κονγκό, που εργάζεται σε ένα ορυχείο για να έχει ένα iPhone, δεν έχει αυτή την επιλογή. Αλλά ίσως εσείς να έχετε…»

«Κανείς δεν γεννιέται με γιλέκο αυτοκτονίας. Όταν αφαιρείς τα πάντα από έναν άνθρωπο -την ταυτότητά του, την αξιοπρέπειά του, τη δυνατότητα επιβίωσης- τον μετατρέπεις σε ζώο. Αυτό έκαναν οι Ναζί με τους Εβραίους: τους μετέτρεψαν σε έντομα ή αρουραίους. Το να περιφρονείς έναν λαό με αυτόν τον τρόπο είναι σαν να κατασκευάζεις τους τρομοκράτες του μέλλοντος. Και αυτό πρόκειται να συμβεί στη Γάζα. Υπάρχουν χιλιάδες παιδιά που μεγαλώνουν στην κόλαση. Αν επιβιώσουν, τι θα γίνουν;»

O Ραούλ Πεκ στο Φεστιβάλ Κινηματογράφου των Καννών 2025

«Ο πόλεμος είναι ειρήνη. Η ελευθερία είναι σκλαβιά. Η άγνοια είναι δύναμη»

Το ντοκιμαντέρ θυμίζει τον Όργουελ στα τελευταία χρόνια της ζωής του. Άρρωστος από φυματίωση και απομονωμένος σε μια απομακρυσμένη φάρμα στο σκωτσέζικο νησί Jura, ήταν αποφασισμένος να ολοκληρώσει το 1984 πριν να είναι πολύ αργά. Η λογοτεχνική του διαθήκη δημοσιεύτηκε το 1949, μόλις έξι μήνες πριν από τον θάνατό του.

Ο Πεκ έχει ως αφετηρία το περίφημο σύνθημα που δομεί το μυθιστόρημα: «Ο πόλεμος είναι ειρήνη. Η ελευθερία είναι σκλαβιά. Η άγνοια είναι δύναμη». Αυτό είναι το εργαλείο που χρησιμοποιεί για να εξετάσει πώς ο φασισμός απειλεί να επιστρέψει σε όλο τον κόσμο. Μέσα από τις εικόνες του παρελαύνουν ο Πούτιν, ο Νετανιάχου, ο Μιλέι και ο Μελόνι, αν και ο μεγάλος πρωταγωνιστής είναι φυσικά ο Ντόναλντ Τραμπ και η συστηματική περιφρόνηση της αλήθειας.

Ο Όργουελ γνώριζε καλά τους μηχανισμούς της καταπίεσης. Τους παρατήρησε στην Ευρώπη, πολεμώντας με τις Διεθνείς Ταξιαρχίες στον Ισπανικό Εμφύλιο Πόλεμο, αλλά τους άσκησε και ο ίδιος: γεννήθηκε στην αποικιακή Ινδία, γιος Βρετανού υπαλλήλου του Τμήματος Οπίου, και εργάστηκε για πέντε χρόνια ως αξιωματικός της Αυτοκρατορικής Αστυνομίας στη Βιρμανία. Και οι δύο εμπειρίες ξύπνησαν στον συγγραφέα μια ενστικτώδη απόρριψη του αυταρχισμού και ένα βαθύ αίσθημα ενοχής.

«Ένα από τα πράγματα που με έφεραν πιο κοντά στον Όργουελ όταν άρχισα να τον διαβάζω ήταν η αίσθηση ότι έμοιαζε με κάποιον από τον Τρίτο Κόσμο, σαν εμένα. Φαινόταν κοντά μου, κάποιος που με καταλάβαινε, σαν αδελφός», λέει ο Πεκ, πολιτικοποιημένος στους αριστερούς κύκλους του Βερολίνου της δεκαετίας του 1970.

«Έφτασα εκεί όταν ήμουν 16 ετών και ανακάλυψα έναν κόσμο όπου κυριαρχούσε η αντίσταση. Η πόλη ήταν μια πολιτική εστία. Η γενιά μου σπούδαζε στην Ευρώπη για να επιστρέψει στην πατρίδα της, να πολεμήσει και, αν χρειαζόταν, να πεθάνει. Δεν είχε να κάνει με την καριέρα, το σπίτι ή το αυτοκίνητο. Δεν ήταν αυτό το μοντέλο μας. Πολεμούσαμε για να βάλουμε τέλος στον αυταρχισμό». Αυτό συνεχίζει να κάνει και σήμερα, μέσω των ταινιών του; «Δυστυχώς, ναι.»

«Η γενιά μου σπούδαζε στην Ευρώπη για να επιστρέψει στην πατρίδα της, να πολεμήσει και, αν χρειαζόταν, να πεθάνει. Δεν είχε να κάνει με την καριέρα, το σπίτι ή το αυτοκίνητο. Δεν ήταν αυτό το μοντέλο μας. Πολεμούσαμε για να βάλουμε τέλος στον αυταρχισμό»

Ντέμιαν Λιούις

Το λεξιλόγιο της ειδησεογραφίας 

Ένα από τα πιο συναρπαστικά μέρη του ντοκιμαντέρ είναι αφιερωμένο στην ειδησεογραφία και τη γλώσσα των προκατασκευασμένων φράσεων. «Είναι σαν κάθε χρόνο να προστίθενται νέες λέξεις στο μεγάλο λεξικό της newspeak. Νέες λέξεις, ναι, αλλά εξυπηρετούν πάντα την ίδια λειτουργία: να εμποδίζουν τους ανθρώπους να αντιμετωπίσουν την πραγματικότητα», είπε ο Πεκ.

Στο ντοκιμαντέρ, ο Πεκ απαριθμεί μια μακρά σειρά πρόσφατων παραδειγμάτων, όπως «ειδική στρατιωτική επιχείρηση» (πόλεμος), «νόμιμη χρήση βίας» (αστυνομική βία), «περικοπές» (μείωση κοινωνικών προγραμμάτων) ή «φορολογική βελτιστοποίηση» (φοροδιαφυγή). Και ένα ακόμη πιο αμφιλεγόμενο: Ο «αντισημιτισμός», που χρησιμοποιείται για να «απονομιμοποιήσει κάθε κριτική στις στρατιωτικές ενέργειες του κράτους του Ισραήλ», όπως λέει ο Πεκ, μια καταγγελία που έγινε δεκτή με χειροκροτήματα στην πρεμιέρα της ταινίας στις Κάννες. «Δεν λέω ότι ο αντισημιτισμός δεν υπάρχει, αλλά αυτό είναι άλλο πράγμα. Και κανείς δεν πρέπει να με κατηγορήσει ότι είμαι διφορούμενος. Οι περισσότερες από τις ταινίες μου έχουν μιλήσει για το Ολοκαύτωμα», λέει.

Πάντα έχουν δίκιο οι καταπιεσμένοι

Για τον σκηνοθέτη, έχουν πάντα δίκιο οι καταπιεσμένοι, όπως υποστήριζε ο Όργουελ; «Βασικά, ναι. Αλλά αυτό δεν σημαίνει ότι υποστηρίζω όλες τις μεθόδους. Για παράδειγμα, δεν υποστηρίζω τη Χαμάς και τις πολιτικές της. Υποστηρίζω την αντίσταση, επειδή πρόκειται για έναν λαό που καταλαμβάνεται από έναν άλλο, αλλά όχι αυτόν τον τρόπο μάχης», διευκρινίζει ο Πεκ.

Για τον ίδιο, η τρομοκρατία δεν έρχεται από το πουθενά: εμφανίζεται όταν οι άλλοι τρόποι έχουν αποτύχει. «Κανείς δεν γεννιέται με γιλέκο αυτοκτονίας. Όταν αφαιρείς τα πάντα από έναν άνθρωπο -την ταυτότητά του, την αξιοπρέπειά του, τη δυνατότητα επιβίωσης- τον μετατρέπεις σε ζώο. Αυτό έκαναν οι Ναζί με τους Εβραίους: τους μετέτρεψαν σε έντομα ή αρουραίους. Το να περιφρονείς έναν λαό με αυτόν τον τρόπο είναι σαν να κατασκευάζεις τους τρομοκράτες του μέλλοντος. Και αυτό πρόκειται να συμβεί στη Γάζα. Υπάρχουν χιλιάδες παιδιά που μεγαλώνουν στην κόλαση. Αν επιβιώσουν, τι θα γίνουν;».

Και ξαφνικά, δύο συν δύο γίνονται τέσσερα.

*Πηγή: El Pais English, Κεντρική Φωτογραφία: Ο Τζον Χερτ και η Σουζάνα Χάμιλτον πρωταγωνιστούν στην ταινία του Μάικλ Ράντφορντ για το «1984» του Τζορτζ Όργουελ.