«Τα πάντα είναι πολιτικά» – Πώς ο κινηματογράφος μπορεί να μας καθοδηγήσει σε δύσκολους καιρούς

Το πολιτικό θρίλερ «Ζ» του Κώστα Γαβρά υπόσχεται από το πρώτο του καρέ να είναι μια αμείλικτη καταγγελία του αυταρχισμού. Η κινούμενη κάμερα ταιριάζει με την ευθύβολη αφήγηση της κρατικής βίας και της διάβρωσης της δημοκρατίας.

Η ταινία του Έλληνα σκηνοθέτη βασίζεται στη δολοφονία του αριστερού πολιτικού, Γρηγόρη Λαμπράκη, το 1963 και παρόλο που κυκλοφόρησε το 1969, η ταινία έχει κάτι να πει ακόμα και σήμερα, σε αυτή τη «χρυσή εποχή» για τις Ηνωμένες Πολιτείες.

«Στον καταιγισμό των εκτελεστικών διαταγμάτων του Ντόναλντ Τραμπ, βρέθηκα να βλέπω ξανά το Ζ» γράφει η Susan Smith-Richardson στον Guardian «καθώς αναλογιζόμουν πώς φτάσαμε σε αυτή την πολιτική στιγμή – την πόλωση, την παραπληροφόρηση, τη διαφθορά και τη συνενοχή ατόμων και θεσμών που προηγούνται και υποθάλπουν την κατάρρευση της δημοκρατίας – και τι μπορεί να αποκαλύψει ο κινηματογράφος σε μια εποχή λογοκρισίας, απελάσεων και διαδηλωτών που συκοφαντούνται ως τρομοκράτες».

Το τρέιλερ του Z

Η ελευθερία εξακολουθεί να είναι αναλώσιμη

«Υπάρχει μια μακρά παράδοση μετατροπής αντι-ολοκληρωτικών βιβλίων σε ταινίες» συνεχίζει η Susan Smith-Richardson στον Guardian. «Το 1984 του Τζορτζ Όργουελ, το Φαρενάιτ 451 του Ρέι Μπράντμπερι και το Η Ιστορία της Πορφυρής Δούλης της Μάργκαρετ Άτγουντ έχουν επανεξεταστεί πολλές φορές, επιβεβαιώνοντας τη διαρκή ισχύ αυτών των προειδοποιητικών ιστοριών σε έναν κόσμο όπου η ελευθερία εξακολουθεί να είναι αναλώσιμη.

»Και υπάρχει επίσης μια μακρά παράδοση ταινιών που σχολιάζουν τον ολοκληρωτισμό. Η ταινία του Τσάρλι Τσάπλιν, Ο Μεγάλος Δικτάτορας, που κυκλοφόρησε το 1940, διακωμωδούσε τον Αδόλφο Χίτλερ προειδοποιώντας παράλληλα για τους κινδύνους του Φύρερ πριν από την είσοδο των ΗΠΑ στον δεύτερο παγκόσμιο πόλεμο.

Το I’m Still Here, που κέρδισε φέτος το Όσκαρ καλύτερης διεθνούς ταινίας μεγάλου μήκους, εξετάζει τις επιπτώσεις της δικτατορίας στη Βραζιλία στην πραγματική ζωή μέσα από τον φακό του αγώνα της Γιούνες Πάιβα να ανακαλύψει τι συνέβη στον σύζυγό της Ρούμπενς, έναν πρώην πολιτικό που εξαφανίστηκε από τον στρατό το 1971.

Το I’m Still Here, που κέρδισε φέτος το Όσκαρ καλύτερης διεθνούς ταινίας μεγάλου μήκους, εξετάζει τις επιπτώσεις της δικτατορίας στη Βραζιλία στην πραγματική ζωή

Η σημασία της αντίστασης

Ο Κώστας Γαβράς έχει πει: «Τα πάντα είναι πολιτικά». Μπορούμε να δούμε την άποψή του σε αρκετές ταινίες διαφόρων ειδών που αποτυπώνουν το πώς ριζώνει ο αυταρχισμός, τη σημασία της αντίστασης στα άδικα συστήματα και τον συχνά παρατεταμένο αγώνα για τα ανθρώπινα δικαιώματα και την αξιοπρέπεια.

Ο Σπάρτακος του Στάνλεϊ Κιούμπρικ, για μια εξέγερση σκλάβων στη Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία, απεικονίζει έναν ήρωα που αγωνίστηκε για την αρχή της αυτοδιάθεσης. Ο Κερκ Ντάγκλας υποδύεται τον ομώνυμο χαρακτήρα, έναν απρόθυμο μονομάχο που ηγείται της εξέγερσης. Αλλά η πολιτική πίσω από την ταινία του 1960 – και η πολιτική που εκπροσωπούσε η ταινία – είναι τόσο ισχυρή όσο και η ιστορία της εξέγερσης των σκλάβων.

Ο Σπάρτακος του Στάνλεϊ Κιούμπρικ, για μια εξέγερση σκλάβων στη Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία, απεικονίζει έναν ήρωα που αγωνίστηκε για την αρχή της αυτοδιάθεσης

Η εξέγερση μπορεί να είναι βραχύβια, αλλά δεν είναι μάταιη

Στα χέρια των σεναριογράφων Ντάλτον Τράμπο και Χάουαρντ Φαστ, οι οποίοι μπήκαν στη μαύρη λίστα και φυλακίστηκαν κατά τη διάρκεια του κόκκινου φόβου, ο Σπάρτακος είναι μια αλληγορία για το ανθρώπινο δικαίωμα να αντιστέκεται κανείς στα καταπιεστικά συστήματα. Η ταινία βασίστηκε στο βιβλίο του Φαστ, που γράφτηκε στη φυλακή και δημοσιεύτηκε το 1951.

Καθιερώνοντας την επιθυμία του Σπάρτακου για ελευθερία, οι κινηματογραφιστές απηχούσαν τα θέματα του αναπτυσσόμενου κινήματος για τα πολιτικά δικαιώματα και υπερασπίστηκαν τη διαφωνία ενάντια στη λογοκρισία του Μακαρθισμού.

Ωστόσο, η ταινία δεν αρκείται στο να μας αφήσει με την απεικόνιση ηρωικών μαχητών της ελευθερίας. Αντιθέτως, στις τελευταίες σκηνές της αναδεικνύει το ακριβό τίμημα της διαφωνίας και τον ενίοτε παρατεταμένο αγώνα για κοινωνική αλλαγή. Όταν η εξέγερση αποτυγχάνει, ο Σπάρτακος και οι οπαδοί του σταυρώνονται, αλλά ο γιος του γεννιέται ελεύθερος. Η εξέγερση μπορεί να είναι βραχύβια, αλλά δεν είναι μάταιη.

«Οι άνθρωποι δεν πρέπει να φοβούνται τις κυβερνήσεις τους…»

Το V for Vendetta, η δυστοπική ταινία του 2005 που βασίζεται στο graphic novel του Άλαν Μουρ, είναι μια λιγότερο απλή ιστορία εξέγερσης ενάντια σε ένα άδικο σύστημα και περισσότερο μια κριτική του ρόλου της κυβέρνησης και ένα σχόλιο για τη δύναμη μιας ιδέας να υποκινήσει την κοινωνική αλλαγή.

Η ταινία διαδραματίζεται σε ένα μελλοντικό Λονδίνο που βρίσκεται στα χέρια ενός φασιστικού καθεστώτος και ακολουθεί τον V, τον οποίο υποδύεται ο Χιούγκο Γουίβινγκ, ο οποίος είναι αποφασισμένος να καταστρέψει το καθεστώς και να ξεπληρώσει τους ηγέτες του για τα βασανιστήρια που του έκαναν.

Κρύβει την ταυτότητά του πίσω από τη μάσκα του Γκάι Φωκς, ο οποίος μαζί με μια μικρή ομάδα καθολικών συνωμοτών επιχείρησε να ανατινάξει το κοινοβούλιο και να δολοφονήσει τον βασιλιά Ιάκωβο το 1605.

Οι συνωμότες ήθελαν ο προτεστάντης βασιλιάς να είναι πιο ανεκτικός απέναντι στους καθολικούς. Η αποτυχία της συνωμοσίας τιμάται κάθε χρόνο. Στην τελική αντιπαράθεση με τους εκτελεστές του καθεστώτος, ο V λέει: «Οι άνθρωποι δεν πρέπει να φοβούνται τις κυβερνήσεις τους, οι κυβερνήσεις πρέπει να φοβούνται τους ανθρώπους τους», μια δήλωση που θα μπορούσε να αποτελέσει σύνθημα και κραυγή συσπείρωσης για την εποχή μας.

Η ταινία διαδραματίζεται σε ένα μελλοντικό Λονδίνο που βρίσκεται στα χέρια ενός φασιστικού καθεστώτος και ακολουθεί τον V

Επείγοντας χαρακτήρας

Ο Γάλλος σκηνοθέτης Ladj Ly δήλωσε στο Hollywood Reporter: «Είμαι καλλιτέχνης και η δουλειά μου είναι μόνο να καταγγέλλω την άδικη πραγματικότητα όπως τη βλέπω. Δεν έχω λύσεις. Ελπίζω ότι αυτό που θα κάνει η ταινία είναι να εκθέσει τις ταπεινωτικές καταστάσεις που αντιμετωπίζουν οι άνθρωποι καθημερινά και να βοηθήσει περισσότερους ανθρώπους να κατανοήσουν την κατάσταση – και γιατί τόσοι πολλοί από εμάς νιώθουν αυτή την οργή».

Η φημισμένη ταινία του Ly, Οι Άθλιοι (Les Misérables), για μια εξέγερση κατά της αστυνομικής βίας από νεαρούς μαύρους και Άραβες, διαδραματίζεται στα διαχωρισμένα banlieues έξω από το Παρίσι.

Η Πολιορκία, μια αμερικανική ταινία του 1998 σε σκηνοθεσία του Edward Zwick και σε σενάριο του Lawrence Wright, συγγραφέα του The Looming Tower, εστιάζει σε παρόμοιο ίδιο θέμα. Η ταινία διαδραματίζεται στο σύγχρονο Μπρούκλιν, όπου ο αμερικανικός στρατός έχει καταλάβει τον έλεγχο του δήμου μετά από μια σειρά τρομοκρατικών επιθέσεων.

Ο στρατός κρατάει χιλιάδες άνδρες αραβικής και μεσανατολικής καταγωγής, ενώ ο κόσμος διαδηλώνει για την απελευθέρωσή τους έξω από τους συρματοπλέγματα που περιβάλλουν το στάδιο όπου κρατούνται.

Η ταινία «Η Πολιορκία», που κυκλοφόρησε πέντε χρόνια μετά την πρώτη απόπειρα ανατίναξης του Παγκόσμιου Κέντρου Εμπορίου και τρία χρόνια πριν από την 11η Σεπτεμβρίου, είναι ίσως πιο επίκαιρη σήμερα απ’ ό,τι όταν έκανε πρεμιέρα.

Οι συνεχιζόμενοι θάνατοι στη Γάζα και οι απειλές απέλασης κατά των αλλοδαπών φοιτητών που διαδηλώνουν για λογαριασμό των Παλαιστινίων δίνουν στην ταινία έναν επείγοντα χαρακτήρα.

«Ο κινηματογράφος, όπως και η τέχνη, μπορεί να αντανακλά και να διαμορφώνει την πραγματικότητα»

«Τι σημαίνει να είσαι πατριώτης»

«Αν και ορισμένες πτυχές της ταινίας φαίνονται απίθανες – δεδομένης της ιστορίας της παρακολούθησης, είναι αμφίβολο ότι το FBI θα ερχόταν σε αντιπαράθεση με τον στρατό για την υπεράσπιση των συνταγματικών δικαιωμάτων των κρατουμένων – η Πολιαρκία τολμά να κάνει μια συζήτηση που πρέπει να κάνουμε: τι σημαίνει να είσαι πατριώτης» αναρωτιέται η Susan Smith-Richardson στον Guardian.

«Όταν ο πράκτορας του FBI Ντένζελ Ουάσινγκτον μπαίνει μπροστά στον διοικητή στρατηγό Μπρους Γουίλις την ώρα που βασανίζεται ένας άνθρωπος, ο Ουάσινγκτον ρωτάει, εξοργισμένος και εξοργισμένος: «Είστε τρελοί;» Η διαφωνία που ακολουθεί μεταξύ των ανδρών για τη σχέση μεταξύ πατριωτισμού και αμερικανικού συντάγματος θα μπορούσε να είναι πλουσιότερη, αλλά τουλάχιστον η ταινία γνωρίζει ότι το θέμα πρέπει να συζητηθεί.

»Όπως λέει ο Ly, ο κινηματογράφος, όπως και η τέχνη, μπορεί να αντανακλά και να διαμορφώνει την πραγματικότητα. Δεν αποτελεί έκπληξη το γεγονός ότι το Z ήταν το αγαπημένο του κόμματος των Μαύρων Πανθήρων, το οποίο πρόβαλε μια προχωρημένη κόπια σε ένα εθνικό αντιφασιστικό συνέδριο.

»Οι Πάνθηρες, είδαν την ιστορία τους στην ταινία. Στην κορύφωση του Ζ, όλοι όσοι εμπλέκονται στην αποκάλυψη της αλήθειας για τη δολοφονία του λαϊκιστή ηγέτη φυλακίζονται, σκοτώνονται ή εξορίζονται.

»Και καθώς ο στρατός πατάει την ελευθερία του λόγου, ένας κατάλογος απαγορευμένων λέξεων και δραστηριοτήτων, από την ελευθερία του Τύπου μέχρι τα εργατικά συνδικάτα, κυλάει συνεχώς πίσω από τους παρουσιαστές των τηλεοπτικών ειδήσεων που ανακοινώνουν τα διατάγματα.

»Στον ανησυχητικό επίλογό του, το Ζ μας υπενθυμίζει μια καθολική αλήθεια για τους αυταρχικούς που δεν έχουμε την πολυτέλεια να αγνοούμε: για να πετύχουν πρέπει πρώτα να ελέγξουν την πληροφόρηση» καταλήγει η Susan Smith-Richardson στον Guardian.

*Mε στοιχεία από theguardian.com | Αρχική φωτό: Ο ταλαντούχος Γάλλος ηθοποιός, ο Ζαν-Λουί Τριντινιάν, ο «ατρόμητος εισαγγελέας» στο πολιτικό θρίλερ «Ζ» του Κώστα Γαβρά, που πραγματεύεται τη δολοφονία του Έλληνα αριστερού πολιτικού Γρηγόρη Λαμπράκη.