Θανάσης Πετσάλης-Διομήδης: Το διάφανο ποτάμι

[…]

Η εργατικότητα του Ξενόπουλου ήταν καταπληκτική. Είναι ο μόνος νεοέλληνας λογοτέχνης που έζησε στα χρόνια του μια ολόκληρη ζωή με την πέννα του, την πέννα του λογοτέχνη, όχι του δημοσιογράφου. Τον θυμάμαι τον «γέρο» Ξενόπουλο —παιδί εγώ δωδεκάχρονο— στο γραφείο του της οδού Ευριπίδου, πάντοτε σκυμμένον πάνω σ’ ένα χαρτί, με την πέννα στο χέρι, χωμένο μέσα σε στοίβες από βιβλία και χαρτιά. Ήταν δα ολόκληρο το σπίτι της οδού Ευριπίδου πνιγμένο στα βιβλία. Από τη μέση της σκάλας σε παραλάβαιναν τα φύλλα της «Διαπλάσεως». Ο Ξενόπουλος σκυμμένος στο γραφείο του. Απόγεμα αθηναϊκό, γλυκό, και μελιχρό. Από το ανοικτό παραθυράκι, όπου ανασαίνει μια γλαστρούλα, βλέπεις την Ακρόπολη, αντικρύζεις τον ουρανό. Χαμηλά κάτω βροντολογάει το τραμ κι αντηχούν φωνές διαλαλητάδων. Θεέ μου! Μέσα στην καρδιά της εμπορικής ζωής μιας πρωτεύουσας, τόση πνευματικότητα, τόσοι στοχασμοί, τόσα όνειρα!

Παράδειγμα πρέπει να ορθώνουμε μπροστά μας και μπρος στους νεώτερούς μας, παράδειγμα τη θαυμαστή συνέχεια και συνέπεια του πνευματικού του μόχθου, παράδειγμα την εξαίρετη επαγγελματική του συνείδηση.

Κι αφού τον πλησιάσαμε έτσι σιγά-σιγά, πρέπει να τον δούμε μια στιγμή και σαν απλό άνθρωπο, να ξαναδούμε για μια στιγμή τον ευγενικό και αρχοντικό άνθρωπο, τον γλυκύτατο, να ξαναθυμηθούμε για μια στιγμή την γαλήνη του και το μέτρο του σε όλα, και το ενδιαφέρον του για όλα. Να ξαναστήσουμε μπροστά μας πάλι για μια στιγμή τον παλαιικό ζακυνθινόν άρχοντα, που γέρασε στην Αθήνα.

Ωσάν ποτάμι φαντάζομαι το έργο του Ξενόπουλου, ένα ποτάμι που πότισε και γονιμοποίησε τον χέρσο τόπο του νεοελληνικού μυθιστορήματος και του νεοελληνικού θεάτρου. Το βλέπω λοιπόν τώρα αυτό το ποτάμι που κυλάει, μακρύ και μεγάλο, δίχως καταρράκτες και δίνες, όμως διάφανο πάντα. Εκεί στον όχθο στέκουν οι Νύμφες του ποταμού, που τόσο τις αγάπησε ο Ξενόπουλος —η Φωτεινή, η Στέλλα, η Τερέζα, η Μαργαρίτα, η Ισαβέλλα, η Λάουρα, τόσες και τόσες—, στέκουν και οι νέοι κόντηδες, ποπολάροι, φοιτητές, και παίζουν με τον Έρωτα και μπλέκονται στα πάθη.

Κι από το ποτάμι βγαίνει μια υγρασία ερωτική αβρότατη, κι ένα φως πολύ ευγενικό, πολύ πολιτισμένο — ακόμα και στις ώρες της πιο σκληρής περιπάθειας.

Και απάνω απ’ το ποτάμι πλανιέται ένα αγνό συννεφάκι, ένα συννεφάκι όλο ποίηση, μιαν αισθηματική και λεπτά αισθησιακή ποίηση, μελαγχολική, που όταν την ένοιωσε κανείς μια φορά την αποζητάει πάντα.

Στο ποτάμι αυτό σκύψαμε όλοι και ήπιαμε. Και ως συμβαίνει με το κάθε «καλό» νερό, μας ξεδιψούσε κάθε φορά και μαζί μας άναβε τη δίψα.

Ήδη τελειώνω με τον επιμνημόσυνο αυτόν λόγο. Δεν μπορώ ωστόσο προτού προφέρω τη λέξη «τέλος», να μην απευθύνω έναν χαιρετισμό στους ακροατές που με τόση υπομονή με υπέστησαν. Είναι ένας χαιρετισμός καθαρά Ξενοπουλικός. Τρεις λέξεις μόνο. Αλλά πώς τις περίμεναν τρεις γενεές ελληνόπουλα, διαπλασόπουλα, κάθε Σάββατο, με τι ανυπομονησία και πόση συγκίνηση και αγάπη γραμμένες κάτω από τις θρυλικές Αθηναϊκές του Επιστολές. Αυτές τις τρεις λέξεις θα μου επιτρέψετε να τις επαναλάβω και εγώ απόψε σαν χαιρετισμό προς τον δάσκαλο και προς όσους συνάχτηκαν απόψε στην Ακαδημία. Οι λέξεις αυτές είναι πολύ απλές, πολύ ανθρώπινες:

«Σας ασπάζομαι, Φαίδων».

Θα μου επιτραπεί ακόμη μια τελική παρατήρηση. Απεκάλεσα προηγουμένως τον Γρηγόριο Ξενόπουλο αριστοκράτη. Ας μην το αμφισβητήσει κανείς. Μπορεί να μην αναφέρεται το όνομά του στο Libro d’Oro της Βενετίας. Αναφέρεται όμως και θα αναφέρεται τιμητικά στη Χρυσή Βίβλο της Νεοελληνικής Λογοτεχνίας. Τούτο είναι ο ύπατος τίτλος για έναν Έλληνα λογοτέχνη.

*Απόσπασμα από ομιλία που είχε εκφωνήσει ο λογοτέχνης Θανάσης Πετσάλης-Διομήδης στις 4 Μαΐου 1982, στο πλαίσιο έκτακτης συνεδρίας της Ακαδημίας Αθηνών για τα τριάντα χρόνια από το θάνατο του Γρηγορίου Ξενόπουλου (πηγή: Πρακτικά της Ακαδημίας Αθηνών). Η Ακαδημία είχε αναθέσει στον Πετσάλη-Διομήδη την εκφώνηση του επιμνημόσυνου λόγου.

Ο Γρηγόριος Ξενόπουλος με την Έλλη Λαμπέτη το 1949 (πηγή: αρχείο Μεγαλοκονόμου)

Ο Θανάσης Πετσάλης-Διομήδης, τέκνο του ιατρού και βουλευτή Νικολάου Πετσάλη και της Θεοδώρας Διομήδη, γεννήθηκε στην Αθήνα στις 11 Σεπτεμβρίου 1904.

Αφού σπούδασε νομικά και πολιτικές επιστήμες στη Γαλλία (Μονπελιέ και ακολούθως Παρίσι), επέστρεψε στην Ελλάδα, όπου υπηρέτησε τη στρατιωτική θητεία του και έλαβε, τον Απρίλιο του 1928, το πτυχίο του από τη Νομική Σχολή.

Η επαγγελματική σταδιοδρομία του ξεκίνησε από το Τμήμα Οικονομικών Μελετών και Στατιστικής της αρτισύστατης Τράπεζας της Ελλάδος, την περίοδο κατά την οποία διοικητής αυτής ήταν ο Αλέξανδρος Διομήδης, αδελφός της μητέρας του.

Ο Πετσάλης-Διομήδης αναμείχθηκε στην ενεργό πολιτική, προσχωρώντας στο Προοδευτικό Κόμμα του Γεωργίου Καφαντάρη και λαμβάνοντας μέρος ως υποψήφιος στις εκλογές του Σεπτεμβρίου του 1932.

Ο Πετσάλης-Διομήδης πρωτοεμφανίστηκε στα ελληνικά γράμματα με ποιήματα που δημοσιεύτηκαν στην εφημερίδα «Ελεύθερον Βήμα» το 1923.

Τα πρώτα διηγήματά του δημοσιεύτηκαν στο περιοδικό «Ερανιστής» το 1924 και το 1925.

Στο ιδιαίτερα αξιόλογο συγγραφικό έργο του περιλαμβάνονται διηγήματα, ιστορικά μυθιστορήματα, θεατρικά έργα και χρονικά.

Ο Πετσάλης-Διομήδης τιμήθηκε για το λογοτεχνικό έργο του από την Ακαδημία Αθηνών το 1950, ενώ έλαβε το Α’ Κρατικό Βραβείο Διηγήματος το 1957 («Έξαρσις της γλυκείας χώρας Κύπρου») και το Α’ Κρατικό Βραβείο Μυθιστορηματικής Βιογραφίας το 1963 («Ελληνικός όρθρος»).

Το 1977 αναγορεύτηκε τακτικό μέλος της Ακαδημίας Αθηνών και το 1994 επίτιμος διδάκτωρ της Φιλοσοφικής Σχολής του Πανεπιστημίου Αθηνών.

Ο Θανάσης Πετσάλης-Διομήδης απεβίωσε στην Αθήνα στις 7 Απριλίου 1995.