Ποιος είναι ο Καζιμίρ Μαλέβιτς του οποίου την «ουκρανικότητα» διεκδικεί ο Βολοντίμιρ Ζελένσκι;

Τα τελευταία χρόνια —και ιδιαίτερα μετά την κλιμάκωση του πολέμου το 2022— η Ουκρανία έχει επενδύσει συνειδητά στην πολιτιστική της διπλωματία, ανοίγοντας ένα νέο μέτωπο σε έναν διαφορετικό αλλά εξίσου καθοριστικό χώρο: την ιστορική μνήμη. Στο επίκεντρο αυτής της προσπάθειας βρίσκεται ο Καζιμίρ Μαλέβιτς, ο καλλιτέχνης που διαμόρφωσε τον Σουπρεματισμό και άνοιξε τον δρόμο για τη ριζική αφαίρεση στη δυτική τέχνη.

Όπως περιέγραψαν πρόσφατα οι New York Times, το Κίεβο έζησε για εβδομάδες μια πραγματική «εισβολή Μαλέβιτς»: από κινηματογράφους που πρόβαλαν τη νέα βιογραφική ταινία του, μέχρι εκθέσεις με τεράστιες πλαστικές εγκαταστάσεις, βαγόνια του μετρό ζωγραφισμένα με γεωμετρίες του Σουπερματισμού και εστιατόρια που σερβίρουν πιάτα επηρεασμένα από τη μορφολογία του «Μαύρου Τετραγώνου». Η Ουκρανία επιχειρεί να εντάξει τον καλλιτέχνη στη δική της πολιτιστική αφήγηση, υποστηρίζοντας πως για δεκαετίες παρουσιάστηκε από τη Ρωσία ως αποκλειστικά «δικός της».

«Η τέχνη απαιτεί αλήθεια, όχι ειλικρίνεια. Τα αντικείμενα έχουν εξαφανιστεί σαν καπνός· για να φτάσει στη νέα καλλιτεχνική κουλτούρα, η τέχνη προχωρά προς τη δημιουργία ως αυτοσκοπό και προς την κυριαρχία πάνω στις μορφές της φύσης»

Μαύρο Τετράγωνο, Καζιμίρ Μαλέβιτς

Η γέννηση και οι πρώιμες ρίζες του καλλιτέχνη

Ο Καζιμίρ Μαλέβιτς γεννήθηκε το 1879 στο Κίεβο, τότε τμήμα της Ρωσικής Αυτοκρατορίας, αλλά με βαθιά ουκρανική πολιτισμική ταυτότητα. Μεγάλωσε σε ουκρανικά χωριά, όπου ο πατέρας του εργαζόταν σε εργοστάσια ζάχαρης. Τα πρώτα του καλλιτεχνικά βιώματα προήλθαν από την τοπική λαϊκή αισθητική: γεωμετρικά μοτίβα, κεντήματα, χρωματικές αντιθέσεις — στοιχεία που αργότερα θα μεταμορφωθούν στη γλώσσα του Σουπρεματισμού.

Παρότι τα νεανικά του χρόνια ανήκουν καθαρά στην ουκρανική κοινωνική πραγματικότητα, η καλλιτεχνική του ταυτότητα θα διαμορφωθεί στη Μόσχα, όπου μετακόμισε για να εκπαιδευτεί και να ενταχθεί στον ταχύτατα εξελισσόμενο κόσμο της ρωσικής πρωτοπορίας.

«Ο καλλιτέχνης μπορεί να είναι δημιουργός μόνο όταν οι μορφές στο έργο του δεν έχουν τίποτα κοινό με τη φύση»

Αυτοπροσωπογραφία, Καζιμίρ Μαλέβιτς

Το ιστορικό πλαίσιο της ρωσικής πρωτοπορίας

Σύμφωνα με το Kazimir Malevich Teaching Packet των Πάουλα Βιζότσκι και Σούζαν Φράιφελντ, η Ρωσία στις αρχές του 20ού αιώνα βρισκόταν σε μια κοινωνικά εκρηκτική κατάσταση. Η αυτοκρατορία παρέμενε καθηλωμένη σε ημι-φεουδαρχικές δομές, με περιορισμένη βιομηχανική ανάπτυξη και αυξανόμενες ταξικές αντιθέσεις.

Μέσα σε αυτήν την αναταραχή, η Μόσχα εξελίχθηκε σε κέντρο καλλιτεχνικής καινοτομίας, υπερβαίνοντας σταδιακά τη συντηρητικότερη Αγία Πετρούπολη. Οι Ρώσοι καλλιτέχνες, επηρεασμένοι από τον κυβισμό και τον φουτουρισμό της Γαλλίας και της Ιταλίας, αναζητούσαν τρόπους να δημιουργήσουν ένα νέο, αυτόνομο, βαθιά ρωσικό ύφος μοντέρνας τέχνης.

Στο πλαίσιο αυτό, προέκυψαν κινήματα όπως ο νεοπριμιτιβισμός, όπου πρωταγωνίστησαν η Νατάλια Γκοντσαρόβα και ο Μιχαήλ Λαριόνοφ, και ο κυβοφουτουρισμός, στον οποίο εντάχθηκε και ο Μαλέβιτς. Η συνεργασία του με τον Αλεξέι Κρουτσιόνιχ και τον Μιχαήλ Ματιούσιν για την όπερα Victory over the Sun αποτέλεσε ένα από τα καθοριστικά βήματα προς την πλήρη απομάκρυνση από την αναπαράσταση.

«Οι φουτουριστές επέδειξαν τεράστια δύναμη βούλησης καταστρέφοντας τις συνήθειες του παλιού τρόπου σκέψης, γδέρνοντας το απονεκρωμένο δέρμα του ακαδημαϊσμού και φτύνοντας κατάμουτρα την παλιά κοινή λογική»

Sportsmen, Καζιμίρ Μαλέβιτς, 1931, Πηγή: WikiArt

Από τον Κυβισμό στον Σουπρεματισμό

Το θεωρητικό έργο του Μαλέβιτς κορυφώνεται στο μανιφέστο From Cubism to Suprematism (1915). Εκεί διακηρύσσει την απελευθέρωση της τέχνης από τον «κύκλο των αντικειμένων» και την απόφαση να δημιουργήσει μια οπτική γλώσσα που δεν χρειάζεται τον φυσικό κόσμο ως αναφορά.

Η παρουσίαση του «Μαύρου Τετραγώνου» το 1915 στην έκθεση «Ο.10» συγκλόνισε την ευρωπαϊκή τέχνη. Το έργο δεν ήταν απλώς μια αφαίρεση, αλλά ένα μανιφέστο: ένα σύμβολο μηδενικού σημείου, πάνω στο οποίο η νέα τέχνη μπορούσε να ξαναχτιστεί από την αρχή. Η ριζοσπαστική αυτή μετατόπιση επηρέασε τη μετέπειτα αφαίρεση, από τον Πιετ Μοντριάν έως τα μινιμαλιστικά κινήματα του 20ού αιώνα.

«Η τέχνη δεν μας χρειάζεται — και ποτέ δεν μας χρειάστηκε»

Suprematist Composition, Καζιμίρ Μαλέβιτς, 1915 – 1916, Πηγή: WikiArt

Η στάση του σοβιετικού κράτους και η περιθωριοποίηση

Αν και η Οκτωβριανή Επανάσταση αρχικά είδε την πρωτοπορία ως πιθανό σύμμαχο στον μετασχηματισμό της κοινωνίας, γρήγορα η σοβιετική ηγεσία στράφηκε προς πιο «κατανοητές» μορφές τέχνης.

Το Teaching Packet επισημαίνει ότι από το 1920 έως το 1925 το κράτος απέσυρε σταδιακά την υποστήριξη προς την αφηρημένη τέχνη. Ο Μαλέβιτς, που είχε συμβάλει καθοριστικά στη Σχολή του Βιτέμπσκ μετά τον Μαρκ Σαγκάλ, περιορίστηκε από τις αρχές και τελικά εμποδίστηκε από το να εκθέτει τα έργα του.

Στα τέλη της δεκαετίας του 1920 επέστρεψε στο Κίεβο για να διδάξει, σε μια Ουκρανία που αποτέλεσε τμήμα της Σοβιετικής Ένωσης, αλλά σύντομα ήρθε αντιμέτωπος με την ίδια λογοκρισία. Πέθανε το 1935 στο Λένινγκραντ, αφήνοντας πίσω του ένα έργο τεράστιας επιρροής.

«Λέω σε όλους: εγκαταλείψτε την αγάπη, εγκαταλείψτε τον αισθητισμό, εγκαταλείψτε το φορτίο της σοφίας, γιατί στη νέα κουλτούρα η σοφία σας είναι γελοία και ασήμαντη»

White on White, Καζιμίρ Μαλέβιτς, 1917 – 1918, Πηγή: WikiArt

Ποιος «δικαιούται» τον Μαλέβιτς;

Στον 21ο αιώνα, η ταυτότητα του Μαλέβιτς έχει αναδειχθεί σε πεδίο έντονου πολιτιστικού διαλόγου. Η Ουκρανία επιδιώκει να επαναφέρει τον καλλιτέχνη στο δικό της αφήγημα, επιμένοντας ότι τα πρώτα του χρόνια, η γλώσσα του, το τοπίο και η αισθητική του διαμορφώθηκαν σε ουκρανικό περιβάλλον.

Ταυτόχρονα, μεγάλα μουσεία αναθεωρούν τον τρόπο με τον οποίο τον παρουσιάζουν. Το Stedelijk Museum στο Άμστερνταμ επανακατέγραψε τον καλλιτέχνη ως «γεννημένο στην Ουκρανία από Πολωνούς γονείς», ενώ το Metropolitan Museum of Art στη Νέα Υόρκη έχει ήδη αναθεωρήσει δεκάδες καταγραφές καλλιτεχνών που παλαιότερα περιγράφονταν ως Ρώσοι.

«Ιδεαλισμός και οι απαιτήσεις της αισθητικής είναι τα ίδια τα όργανα βασανισμού. Η εξιδανίκευση της ανθρώπινης μορφής ισοδυναμεί με την καταστρατήγηση των αμέτρητων γραμμών του ζωντανού, κινούμενου μυός»

Όπως αποκάλυψε το The Art Newspaper, η καμπάνια της ιστορικού τέχνης Οξάνα Σεμένικ συνέβαλε αποφασιστικά σε αυτή τη διεθνή μετατόπιση. Μουσεία σε όλο τον κόσμο αναγκάζονται να εξετάσουν εκ νέου τις εθνικές ταμπέλες που χρησιμοποιούν, αναγνωρίζοντας ότι πολλές προέρχονται από μια εποχή αυτοκρατορικής ρωσικής κυριαρχίας.

«Έλυσα τους κόμπους της σοφίας και απελευθέρωσα τη συνείδηση του χρώματος! Σπεύστε να αποτινάξετε το απολιθωμένο δέρμα των αιώνων, ώστε να μπορέσετε να μας προφτάσετε πιο εύκολα»

Morning in the Village after Snowstorm, Καζιμίρ Μαλέβιτς, 1913, Πηγή: WikiArt

Οι ειδικοί συγκλίνουν σε ένα σαφές συμπέρασμα. Ο Μαλέβιτς δεν μπορεί να αποσπαστεί από το ρωσικό καλλιτεχνικό περιβάλλον που τον ανέδειξε ούτε από τις ουκρανικές εμπειρίες που τον διαμόρφωσαν. Πρόκειται για έναν δημιουργό που γεννήθηκε σε μια περιοχή με πολυεθνική ταυτότητα, εργάστηκε στη ρωσική πρωτοπορία, δίδαξε στην ουκρανική πρωτεύουσα και εξελίχθηκε μέσα σε ένα πολιτισμικό τοπίο όπου τα σύνορα ήταν περισσότερο διοικητικά παρά πολιτιστικά.

Οι New York Times υπογραμμίζουν ότι η Ουκρανία διεκδικεί τον Μαλέβιτς όχι για να σβήσει το ρωσικό κομμάτι της ιστορίας του, αλλά για να αναγνωριστεί ότι ο καλλιτέχνης υπήρξε προϊόν μιας ευρύτερης, μη μονοδιάστατης γεωπολιτισμικής πραγματικότητας.

«Έχω ξεπεράσει το αδύνατο και έχω ανοίξει χάσματα με την ανάσα μου. Εσείς είστε παγιδευμένοι στα δίχτυα του ορίζοντα, σαν ψάρια!»

Κόκκινο Τετράγωνο, Καζιμίρ Μαλέβιτς, 1915, Πηγή: WikiArt

Το Art Newspaper, από την πλευρά του, καταλήγει ότι η επαναταξινόμηση του Μαλέβιτς δεν επιβάλλει μια νέα «εθνική ιδιοκτησία», αλλά αποκαθιστά μια ιστορική πολυπλοκότητα που είχε παραμεριστεί.

Εμείς, οι σουπρεματιστές, σας ανοίγουμε τον δρόμο. Βιαστείτε! Γιατί αύριο δεν θα μας αναγνωρίζετε.

Καζιμίρ Μαλέβιτς

Έτσι, ο Μαλέβιτς γίνεται σήμερα όχι μόνο σύμβολο της μοντέρνας τέχνης, αλλά και καθρέφτης των σύγχρονων γεωπολιτισμικών εντάσεων.

Η καλλιτεχνική του γλώσσα υπερέβη τα όρια της αναπαράστασης.

Η ταυτότητά του, έναν αιώνα μετά, υπερβαίνει τα όρια των εθνών.

*Με πληροφορίες από: Russian Art of the Avant-Garde, Kazimir Malevich Teaching Packet, Proletarian Credibility? Malevich’s Russian – Peasant Paintings during the First Five-Year Plan, New York Times, The Art Newspaper, Κεντρική Φωτογραφία: Αυτοπροσωπογραφία, Καζιμίρ Μαλέβιτς