«Πώς μπορείτε να κοιμάστε, Αθηναίοι;» – Πώς ο διεθνής Τύπος κατέγραψε το Πολυτεχνείο

Η εξέγερση στο Πολυτεχνείο δεν καταγράφηκε μόνο στη συλλογική μνήμη των Ελλήνων, αλλά χαράχτηκε και στον διεθνή Τύπο ως μια στιγμή ρήξης σε μια «σιωπηλή» δικτατορία.

Από τις ανταποκρίσεις μεγάλων εφημερίδων, όπως New York Times και Guardian, μέχρι το Time, τα φοιτητικά έντυπα του εξωτερικού και τις προκηρύξεις επαναστατικών οργανώσεων, η εικόνα που δίνεται είναι σύνθετη: μια αυταρχική εξουσία σε κρίση, μια νεολαία που σπάει τον φόβο και μια κοινωνία που αρχίζει να κινείται.

«Ατμόσφαιρα πένθους» και τανκς στους δρόμους

Η βρετανική εφημερίδα Guardian, μόλις μία μέρα μετά την καταστολή, περιγράφει μια πόλη παγωμένη από τον φόβο και τις απώλειες. Σημειώνει ότι πάνω από την Αθήνα είχε απλωθεί «μια ατμόσφαιρα πένθους ήταν απλωμένη πάνω από την Αθήνα» (The Guardian, 18.11.1973), ενώ οι πυροβολισμοί έσπαγαν τη σιωπή της απαγόρευσης κυκλοφορίας.

Ο απολογισμός που μεταφέρει –τουλάχιστον εννέα νεκροί, ανάμεσά τους ένα παιδί πέντε ετών, μια 22χρονη Νορβηγίδα και φοιτητές– συνδυάζεται με δεκάδες τραυματίες και εκατοντάδες συλλήψεις.

Το δημοσίευμα της Guardian, 18 Νοεμβρίου 1973

Η εφημερίδα στέκεται ιδιαίτερα στη στάση της χούντας. Ο κυβερνητικός εκπρόσωπος παρουσιάζεται αμετανόητος, διακηρύσσοντας ότι «η κυβέρνηση θα χρησιμοποιήσει όλα τα μέτρα του στρατιωτικού νόμου» για την «αποκατάσταση της τάξης».

Η εικόνα έξω από το Πολυτεχνείο είναι αυτή μιας σχεδόν ολοκληρωτικής καταστροφής: καμένη πόλη, σπασμένα αυτοκίνητα, σκουπίδια και συνθήματα όπως «Κάτω ο Παπαδόπουλος» και «Εργάτες, ενωθείτε μαζί μας ενάντια στους φασίστες». Τανκς στις εισόδους, στρατιώτες με το δάχτυλο στη σκανδάλη, ελικόπτερα από πάνω και οι δρόμοι χαραγμένοι από τις ερπύστριες.

Ο Guardian καταγράφει επίσης το πλαίσιο της ενημέρωσης: οι ελληνικές εφημερίδες βρίσκονται υπό λογοκρισία, κάποιες αναπαράγουν αυτούσια κυβερνητικά ανακοινωθέντα, άλλες –όπως το ανεξάρτητο «Βήμα» και η αγγλόφωνη «Athens News»– δεν κυκλοφορούν καθόλου.

Η νύχτα της εισβολής μέσα από τη New York Times

Η ανταπόκριση των New York Times (17.11.1973) είναι από τις πρώτες που περιγράφουν συγκροτημένα τη νύχτα της εισβολής. Σε μια φράση-εικόνα που θα γίνει εμβληματική, σημειώνει ότι «Έλληνες στρατιώτες, χρησιμοποιώντας ένα άρμα μάχης, έριξαν τις σιδερένιες πύλες» του Πολυτεχνείου, για να βοηθήσουν την αστυνομία να απομακρύνει περίπου 2.000 φοιτητές.

Η εφημερίδα υπογραμμίζει ότι πρόκειται για τη σοβαρότερη πρόκληση στο καθεστώς Παπαδόπουλου από το πραξικόπημα του 1967.

Μέσα στο κείμενο ξεχωρίζει η δράση του ραδιοσταθμού: φοιτητές που διαβάζουν ανακοινώσεις, καλούν τον λαό σε γενική απεργία, ψάλλουν τον εθνικό ύμνο λίγο πριν σιγήσει ο πομπός. Στο πιο φορτισμένο ίσως απόσπασμα, μεταφέρεται η δραματική έκκληση: «Πώς μπορείτε να κοιμάστε, Αθηναίοι, όταν τα παιδιά σας προσφέρουν τα στήθη τους» στις κάννες των τανκς. Η New York Times καταγράφει όχι μόνο τη βία, αλλά και τη ρητορική της εξέγερσης.

Το δημοσίευμα των New York Times

Η εφημερίδα περιγράφει και τη δυναμική των συγκρούσεων: διαδηλωτές που επιχειρούν να κινηθούν προς το Σύνταγμα και αποτρέπονται με τεθωρακισμένα και δακρυγόνα, πυροβολισμοί στον αέρα, σποραδικά επεισόδια μέχρι τα χαράματα.

Οι αριθμοί των νεκρών και τραυματιών που δίνει η κυβέρνηση (τέσσερις νεκροί, «εκατοντάδες» τραυματίες) παρουσιάζονται με εμφανή επιφύλαξη, ενώ σημειώνεται ότι πολλοί φοιτητές αποφεύγουν τα νοσοκομεία και βρίσκουν καταφύγιο σε ιδιωτικές κλινικές.

Το αμερικανικό δημοσίευμα αναδεικνύει επίσης την εξάπλωση της εξέγερσης σε Πάτρα και Θεσσαλονίκη, καθώς και τη στήριξη που εκφράζουν –έστω με επιφυλάξεις– πολιτικοί της παλιάς κοινοβουλευτικής τάξης όπως ο Παναγιώτης Κανελλόπουλος και ο Γεώργιος Μαύρος.

Το Time και η «σοβαρότερη κοινωνική αναταραχή»

Το εβδομαδιαίο Time (26.11.1973) έρχεται να συνδέσει το Πολυτεχνείο με το ευρύτερο πολιτικό σχέδιο της χούντας. Από τις πρώτες γραμμές, χαρακτηρίζει τα γεγονότα ως «την πιο σοβαρή κοινωνική αναταραχή που είχε γνωρίσει η Ελλάδα εδώ και χρόνια», αποδίδοντας σε μια «αποτυχημένη εξέγερση μιας ημέρας» τη δύναμη να εκθέσει το βάθος της κοινωνικής δυσαρέσκειας.

Το περιοδικό στήνει σκηνικό στο κέντρο της Αθήνας: χιλιάδες φοιτητές με ρόπαλα, φωτιές στους δρόμους, επιταγμένα λεωφορεία για οδοφράγματα, «σύννεφα δακρυγόνων» στην πλατεία Συντάγματος, αστυνομικοί που κλωτσούν και χτυπούν, πολυβόλα που ρίχνουν στον αέρα.

Η οικουμενική κραυγή της εξέγερσης, «Ψωμί, Παιδεία, Ελευθερία», προβάλλεται ως πυκνή σύνοψη των αιτημάτων. Το Time στέκεται ιδιαίτερα στον ραδιοσταθμό του Πολυτεχνείου και καταγράφει την έκκληση του εκφωνητή: «Απόψε είναι η νύχτα μας! Μη φοβάστε την αστυνομία!», σαν στιγμιότυπο μιας γενιάς που αποφασίζει να ρισκάρει.

Κεντρική ιδέα του άρθρου είναι η αντίφαση ανάμεσα στη ρητορική «φιλελευθεροποίησης» και στη σκληρή καταστολή. Την ώρα που ο Παπαδόπουλος έχει καταργήσει τη μοναρχία, αυτοανακηρυχθεί Πρόεδρος και αναθέσει στον Σπύρο Μαρκεζίνη να οργανώσει «κοινοβουλευτική δημοκρατία» με ελεγχόμενες εκλογές, τα τανκς βγαίνουν στους δρόμους.

Το περιοδικό μιλά για ειρωνεία όταν ο δικτάτορας καταγγέλλει την εξέγερση ως «συνωμοσία κατά της δημοκρατίας», ενώ ο στρατιωτικός νόμος επιβάλλεται σε όλη τη χώρα. Η εξέγερση παρουσιάζεται ως κρίσιμη δοκιμασία για τη βιτρίνα της «μεταπολίτευσης υπό έλεγχο» που επιχειρούσε η χούντα.

Το βλέμμα των φοιτητών στο Λονδίνο και οι ανταποκρίσεις της «Athens News»

Σε άλλο επίπεδο κινείται το ρεπορτάζ του φοιτητικού εντύπου Felix του Imperial College στο Λονδίνο (27.11.1973), υπό τον τίτλο «Greek Students Against the Junta». Ο Alan Greville χρησιμοποιεί ως βάση του τις ανταποκρίσεις της αγγλόφωνης «Athens News» πριν το Πολυτεχνείο, για να δείξει ότι η εξέγερση δεν ήταν κεραυνός εν αιθρία.

Στις 6 Νοεμβρίου, η «Athens News» κατέγραφε ότι «χιλιάδες διαδηλωτές συγκρούστηκαν με την αστυνομία στο κέντρο της Αθήνας» (Athens News, 6.11.1973, μέσω Felix), με γκλομπ από τη μία πλευρά και πέτρες από την άλλη, ενώ αστυνομικοί έφτασαν στο σημείο να πυροβολούν στον αέρα. Τρεις μέρες αργότερα, στις 9 Νοεμβρίου, η ίδια εφημερίδα περιγράφει τη δεύτερη μεγάλη σύγκρουση της εβδομάδας ως «όργια βίας» (Athens News, 9.11.1973, μέσω Felix), με φοιτητή να κλοτσιέται επανειλημμένα στο πρόσωπο μέχρι «το αίμα του» να χρωματίσει τον δρόμο.

Ο Greville αξιοποιεί αυτά τα στιγμιότυπα για να εξηγήσει την πολιτική διαδρομή που οδηγεί στο Πολυτεχνείο: τις διεκδικήσεις για ελεύθερες φοιτητικές εκλογές, την κατάργηση των διαταγμάτων που επέτρεπαν επιστράτευση αγωνιστών, τα πολύμηνα μποϊκοτάζ μαθημάτων και εξετάσεων, τις καταλήψεις σε όλα τα πανεπιστήμια. Περιγράφει πώς η χούντα απάντησε με στρατεύσεις, αστυνομική βία, παρακρατικές ομάδες όπως η ΕΚΟΦ, φυλακίσεις και βασανιστήρια. Σε αυτό το πλαίσιο, οι υποσχέσεις Μαρκεζίνη για «ελεύθερες εκλογές» παρουσιάζονται ως κενό γράμμα.

Το άρθρο αναδεικνύει τη διάσταση της διεθνούς αλληλεγγύης: φοιτητές στο Λονδίνο συνοδεύουν πορείες, βλέπουν από κοντά την αστυνομική βία, ακούν από τους ίδιους τους Έλληνες φοιτητές ότι η λεγόμενη «Κοινοβουλευτική Δημοκρατία» είναι μια επίφαση, αφού ο Παπαδόπουλος διατηρεί τον έλεγχο μέσω συνταγματικών ασφαλιστικών δικλίδων και διορισμένων βουλευτών. Το Πολυτεχνείο, σε αυτό το βλέμμα, είναι το σημείο όπου ένα ήδη μακρόχρονο φοιτητικό κίνημα συγκρούεται μετωπικά με το καθεστώς.

Η επαναστατική Αριστερά και η «λαϊκή εξέγερση»

Την πιο ριζοσπαστική ανάγνωση των γεγονότων προσφέρει η προκήρυξη της Διεθνούς Επιτροπής της Τέταρτης Διεθνούς (Bulletin, 7.12.1973). Το κείμενο δεν ενδιαφέρεται τόσο για τις λεπτομέρειες της νύχτας της εισβολής, όσο για τη συνολική ταξική διάσταση. Απευθυνόμενο «στους εργάτες όλων των χωρών», καλεί σε δράση «σε αλληλεγγύη με τους εξεγερμένους Έλληνες φοιτητές και εργάτες» που, όπως σημειώνει, «έχουν υποστεί αιματηρή καταστολή και στρατιωτικό νόμο» (Bulletin, 7.12.1973).

Το πιο επαναστατικό Bulletin

Η προκήρυξη επιμένει ότι το Πολυτεχνείο δεν ήταν απλώς φοιτητική εξέγερση. Τη νύχτα της 16ης Νοεμβρίου, πέρα από τους φοιτητές, «διακόσιες πενήντα χιλιάδες άνθρωποι» –εργάτες από εργοστάσια και εργοτάξια– βγαίνουν στους δρόμους, ενώ αγρότες επιχειρούν να βαδίσουν προς την Αθήνα και αναχαιτίζονται από τον στρατό. Στη δική της εκδοχή της ιστορίας, ο αριθμός των νεκρών φτάνει «μεταξύ 150 και 200 ανθρώπων» (Bulletin, 7.12.1973), σε πλήρη αντίθεση με την επίσημη παραδοχή για εννέα. Η άρνηση του καθεστώτος να δώσει ονομαστικό κατάλογο των θυμάτων ερμηνεύεται ως προσπάθεια συγκάλυψης.

Το ενδιαφέρον στοιχείο είναι ότι η Τέταρτη Διεθνής προσπαθεί να μετρήσει την κοινωνική σύνθεση της καταστολής: από τους 600 συλληφθέντες μέσα στο Πολυτεχνείο, οι 500 παρουσιάζονται ως δραστήρια μέλη του εργατικού κινήματος, και από τους 160 καταδικασθέντες σε τετραετείς ποινές, μόνο δύο φοιτητές. Η εξέγερση, έτσι, νοείται ως σύμπραξη φοιτητών και εργατών, ένα «λαϊκό» ξέσπασμα που ξεπερνά τον κύκλο των πανεπιστημίων. Η προκήρυξη επιχειρεί να μετατρέψει το Πολυτεχνείο σε σημείο αναφοράς για ένα διεθνές επαναστατικό κίνημα.