Η «βασίλισσα» των αρετών – Γιατί είναι σημαντικό να υπερασπιζόμαστε την αγάπη σήμερα;

«Το να είσαι ερωτευμένος είναι μια από τις πιο βαθιές εμπειρίες που μπορούμε να ζήσουμε· μια δύναμη ικανή να μας συγκλονίσει και να αλλάξει για πάντα τον τρόπο που βλέπουμε τον εαυτό μας, τους άλλους και ακόμη και τον κόσμο γύρω μας.»

Με αυτά τα λόγια, η Δρ. Κάθι Μέισον, καθηγήτρια φιλοσοφίας στο Central European University, ξεκινά ένα άρθρο της για την Άιρις Μέρντοχ, που έβαλε την αγάπη στο επίκεντρο της ηθικής φιλοσοφίας της.

Για τη Μέρντοχ, η αγάπη δεν είναι απλώς συναίσθημα ή ιδιωτική υπόθεση – είναι η «καρδιά» της ηθικής ζωής και ένας δρόμος προς την αλήθεια. Σύμφωνα με τη Μέισον, στο The Sovereignty of Good (1970) υποστηρίζει ότι χωρίς αγάπη δεν μπορούμε να δούμε την πραγματικότητα όπως πραγματικά είναι — μια θέση που δίνει στην αγάπη τόσο ηθική όσο και γνωσιολογική βαρύτητα. Η στάση αυτή την απομακρύνει από την κλασική παράδοση που εστιάζει στο «καθήκον» και στους κανόνες — όπως ο Καντ, για τον οποίο η αξία μιας πράξης μετριέται από την υπακοή στον ηθικό νόμο.

«Η απελευθέρωση της ψυχής από τη φαντασία βρίσκεται στην ικανότητα να αγαπάς, δηλαδή να βλέπεις.»

Η αγάπη ως πράξη προσοχής

Η Μέρντοχ μιλά για την αγάπη σαν για μια πράξη προσοχής, όρο που δανείζεται από τη Σιμόν Βέιλ. Όχι μια απλή ματιά, αλλά ένα βλέμμα που στέκεται, μένει, παρατηρεί υπομονετικά. Μια αργή, πειθαρχημένη εστίαση, σαν τον φακό φωτογράφου που ρυθμίζει ξανά και ξανά το διάφραγμα μέχρι να καθαρίσει η εικόνα.

Η προσοχή αυτή έχει τη δύναμη να παραμερίζει το «παχύ και ανελέητο εγώ», να βγάζει από το κάδρο τον θόρυβο της ματαιοδοξίας και της προκατάληψης, ώστε να αποκαλυφθεί το πρόσωπο του άλλου όπως πραγματικά είναι. Δεν είναι μια στιγμιαία κίνηση της καρδιάς, αλλά μια αθόρυβη, απαιτητική εργασία του πνεύματος, που προηγείται κάθε πράξης και την καθορίζει.

Η Μέισον τονίζει πως αυτή η προσοχή είναι διπλή: ηθική, γιατί μας φέρνει πιο κοντά στη δικαιοσύνη, και γνωσιολογική, γιατί μέσα από την αγάπη μαθαίνουμε να γνωρίζουμε. Δεν είναι μόνο το να φροντίζεις, αλλά το να καταλαβαίνεις σε βάθος — να αφήνεις την αλήθεια του άλλου να σου μιλήσει.

Η πεθερά και η νύφη

Η Μέρντοχ ξεδιπλώνει την ιδέα της μέσα από μια μικρή, καθημερινή ιστορία. Μια πεθερά (Π) έχει σχηματίσει για τη νύφη της (Ν) μια «σκληρή» εικόνα: τη βλέπει «χυδαία», άχαρη, χωρίς φινέτσα. Θα μπορούσε να κλείσει τα μάτια της εκεί, παγιώνοντας την προκατάληψη σαν μια φωτογραφία που δεν θα ανανεωθεί ποτέ.

Όμως, κάτι μέσα της την ωθεί να σταθεί ξανά και να την κοιτάξει προσεκτικά — σαν να σβήνει σκόνη από έναν παλιό καθρέφτη. Με τον καιρό, η εικόνα της νύφης αλλάζει: το άχαρο γίνεται απλότητα, η χυδαιότητα μεταμορφώνεται σε ζωντάνια, και μέσα στην κίνησή της αναγνωρίζει μια νεανική χάρη που πριν δεν είχε δει.

Η νύφη δεν έχει αλλάξει. Είναι το βλέμμα της πεθεράς που καθάρισε, σαν νερό που σταματά να είναι θολό και αφήνει το φως να περάσει. Αυτή η αθόρυβη, εσωτερική μεταστροφή  – χωρίς καμία θεαματική πράξη – είναι για τη Μέρντοχ ένα πραγματικό βήμα ηθικής προόδου.

Η μοναδικότητα του άλλου

Η Μέρντοχ τονίζει ότι η αληθινή αγάπη στρέφεται στο ανεπανάληπτο και συγκεκριμένο πρόσωπο –  όχι σε μια αφηρημένη ιδιότητα. Το παράδειγμα του Ρωμαίου και της Ιουλιέτας είναι χαρακτηριστικό: αν κάποιος πρότεινε στην Ιουλιέτα να αντικαταστήσει τον Ρωμαίο με έναν άλλον άντρα, που θα είχε ακριβώς τα ίδια χαρακτηριστικά, εκείνη δεν θα το δεχόταν ποτέ. Η αξία που βλέπει σ’ εκείνον δεν χωρά σε μια «κλειστή περιγραφή» ιδιοτήτων – πηγάζει από το ότι είναι ακριβώς αυτός και κανένας άλλος.

Αυτό, για τη Μέρντοχ, είναι το θεμέλιο της αγάπης: η προσοχή στραμμένη στο μοναδικό άτομο, με όλες τις ιδιαιτερότητες και αντιφάσεις του.

«Η αγάπη –και άρα η τέχνη και η ηθική– είναι η ανακάλυψη της πραγματικότητας.»

Η αλήθεια μέσα από την αγάπη

Η Μέρντοχ υποστηρίζει ότι η αγάπη έχει δύναμη αποκάλυψης: είναι γνώση του ατόμου, ανακάλυψη της πραγματικότητας πέρα από τις αυταπάτες μας.

Σε αντίθεση με την «ουδέτερη» επιστημονική αντικειμενικότητα, προτείνει μια εμπλουτισμένη αντικειμενικότητα, που αναγνωρίζει πως η ηθική οπτική είναι πάντοτε αξιακά φορτισμένη. Η αλήθεια για τον άλλον αποκαλύπτεται όχι επειδή η αγάπη την δημιουργεί, αλλά επειδή μάς δίνει τα εργαλεία και την ευαισθησία να τη δούμε.

Η «βασίλισσα» των αρετών

Για τη Μέρντοχ, η αγάπη είναι η «βασίλισσα» των αρετών, υποστηρίζει η Μέισον σε δημοσίευσή της για τη φιλόσοφο και μυθιστοριογράφο. Οι αρετές, για εκείνη, μοιάζουν με διαφορετικούς τρόπους να ανοίγεις τα μάτια σου στον κόσμο – και η αγάπη είναι εκείνη που δίνει σε όλους τους υπόλοιπους την καθαρότητά τους. Η δικαιοσύνη, η σοφία, η γενναιότητα — όλες χρειάζονται τη ζεστασιά και τη διαύγεια της αγάπης για να «ανθίσουν».

Την αποκαλεί «υπακοή στην πραγματικότητα»: η ικανότητα να κοιτάζεις χωρίς να αποστρέφεις το βλέμμα, ακόμη κι όταν η εικόνα είναι δύσκολη, ακόμη κι όταν η αλήθεια πληγώνει.

Η αγάπη, σε αυτή τη θεώρηση, δεν φορά «ροζ γυαλιά» – δεν ωραιοποιεί ούτε καλύπτει. Είναι σαν καθαρό φως που πέφτει πάνω σε ένα τοπίο — αποκαλύπτει και την ομορφιά και τις ρωγμές, τις απαλές αποχρώσεις αλλά και τις σκιές. Και το κάνει πάντα με μια ματιά γεμάτη κατανόηση, σαν χέρι που δεν αγγίζει για να κρίνει, αλλά για να φροντίσει.

Ένα μήνυμα για σήμερα

Στον κόσμο της γρήγορης αγάπης και της επιφανειακής κρίσης των dating app, η φωνή της Μέρντοχ ηχεί σαν υπενθύμιση: η ηθική δεν είναι λίστα κανόνων, αλλά η επιμονή να κοιτάμε τον άλλον ξανά και ξανά, μέχρι η εικόνα να καθαρίσει από τις σκιές του Eγώ μας.

Η Δρ. Κάθι Μέισον, μέσα από το άρθρο της, μεταφέρει αυτή τη βαθιά ιδέα: η αγάπη δεν είναι τυχαία συγκίνηση – είναι σιωπηλή εργασία, καθημερινή άσκηση, και το μόνο μονοπάτι που μας οδηγεί να γνωρίσουμε αληθινά τον κόσμο.