Ο Παύλος Φυσάκης, η φωτογραφία, η κολεκτίβα Depression Era, η φαντασμαγορία των ΜΜΕ και το γλωσσάρι της κρίσης

Το βιβλίο εξετάζει τη διαδρομή της καλλιτεχνικής κολεκτίβας Depression Era, η οποία από το 2011 μέχρι το 2019 ανέπτυξε πλήθος δράσεων μέσα από διευρυμένες πρακτικές του φακού, συνδυάζοντας εικόνα και λόγο, εκθέσεις, εγκαταστάσεις και εκπαιδευτικά εργαστήρια, καθώς και παρεμβάσεις επιτελεστικού χαρακτήρα στον δημόσιο χώρο της πόλης, ψηλαφίζοντας εναλλακτικές στα ηγεμονικά αφηγήματα σχετικά με την παρατεταμένη κρίση που γνώρισε η Ελλάδα κατά τη δεύτερη δεκαετία του εικοστού πρώτου αιώνα.

Με αφορμή την παρουσίαση του βιβλίου, στον πρώτο όροφο θα φιλοξενηθεί μια εφήμερη εικαστική εγκατάσταση που επανεξετάζει την καμπάνια Oι Τουρίστες, την οποία ανέπτυξε η Depression Era μεταξύ του 2015 και 2019, με τη συμμετοχή 18 εικαστικών και σε επιμέλεια της Πάσκουα Βοργιά και του Γιάννη Χατζηασλάνη.

Ο φωτογράφος Παύλος Φυσάκης, ιδρυτικό μέλος της καλλιτεχνικής κολεκτίβας Depression Era (2011-2019), και του πολιτιστικού οργανισμού ΚΟLEKTIV8, που διοργανώνει εκθέσεις και εργαστήρια, εκδόσεις καθώς και τη Νομαδική Βιβλιοθήκη (κινούμενη δανειστική βιβλιοθήκη φωτογραφικών βιβλίων) μας μίλησε για την Ελλάδα της παρατεταμένης κρίσης, την καλλιτεχνική δράση της κολεκτίβας, την πολιτική διάσταση της τέχνης.

Photo: Σπύρος Στάβερης

-Ποια ήταν τα βασικά κοινωνικά και πολιτισμικά συμφραζόμενα στην Ελλάδα την περίοδο 2011–2019 που επηρέασαν το έργο της Depression Era;

Μια νέα κρίση φάνηκε πως ερχόταν στην Ελλάδα μετά την Ολυμπιάδα του 2004, με τις μεγάλες φοιτητικές κινητοποιήσεις του 2006, με τα Δεκεμβριανά του 2008, που εν τέλει φανερώθηκε με την οικονομική κρίση του 2010. Η κολεκτίβα ιδρύθηκε καθώς αρκετοί άνθρωποι νιώσαμε τότε την ανάγκη να διατυπώσουμε το δικό μας αφήγημα, χωρίς να αντιπροσωπευόμαστε από άλλους. Mε την κρίση ξαναβρήκε ο κόσμος την πολιτική του ταυτότητα. Επίσης άρχισε να φαίνεται όλο και περισσότερο η δυσκολία των καλλιτεχνών να εργαστούν εμπορικά με την τέχνη τους και σε ένα βαθμό αυτό απελευθέρωσε και δυνάμεις.

-Με ποιους τρόπους η κολεκτίβα αξιοποίησε τη φωτογραφία και τον λόγο για να αναδείξει τις όψεις της κρίσης;

Ουσιαστικά εμείς δουλέψαμε με ένα μέσο το οποίο χρησιμοποιείται από τα ΜΜΕ ως αποδεικτικό στοιχείο και ως εργαλείο δημιουργίας στερεοτύπων. Αντιλαμβανόμαστε αυτή τη συνθήκη, συνάμα είναι και το καλλιτεχνικό μας μέσο, και έτσι είναι σαν να προσθέσαμε ένα λιθαράκι στην επανανοηματοδότηση της φωτογραφίας ντοκουμέντου, μέσα από την εικαστική γλώσσα. Επίσης, το κείμενο είχε μεγάλη σημασία στην παρουσίαση του έργου, καθώς λειτουργούσε ως ερμηνεία και προέκταση της εικόνας. Ένα άλλο στοιχείο που χαρακτήρισε το έργο της κολεκτίβας ήταν η σταδιακή απομάκρυνση από τα ατομικά έργα-πρότζεκτ του κάθε φωτογράφου, προς τη σύνθεση ενός συλλογικού αφηγήματος που αποτελούνταν από τα θραύσματα του κάθε μέλους.

Τέλος, υπήρχαν και έργα που χρησιμοποιούσαν το μέσο του βίντεο, υπήρξαν επιτελεστικές δράσεις, μικροεκδόσεις, εργαστήρια, εκδηλώσεις λόγου, ενώ μεγάλο ρόλο στη παρουσίαση του έργου έπαιξε και ο αρχιτεκτονικός σχεδιασμός των εικαστικών εγκαταστάσεων, που έγινε μέρος του συνολικού εικαστικού έργου.

«Η Depression Era δεν λειτούργησε ποτέ με μία μόνο μορφή δράσης. Από την αρχή, η πρόθεση ήταν να συγκροτηθεί ένα πολυεπίπεδο πεδίο πρακτικών, όπου η έρευνα, η παραγωγή εικόνων, ο λόγος και η επιμέλεια θα συνυπήρχαν και θα αλληλοτροφοδοτούνταν»

Photo: depressionera.gr/

-Ποιες μορφές δράσεων (εκθέσεις, εγκαταστάσεις, παρεμβάσεις κ.λπ.) ανέπτυξε η ομάδα και πώς αυτές αλληλοσυμπληρώνονταν;

Η Depression Era δεν λειτούργησε ποτέ με μία μόνο μορφή δράσης. Από την αρχή, η πρόθεση ήταν να συγκροτηθεί ένα πολυεπίπεδο πεδίο πρακτικών, όπου η έρευνα, η παραγωγή εικόνων, ο λόγος και η επιμέλεια θα συνυπήρχαν και θα αλληλοτροφοδοτούνταν.

Οι εκθέσεις και οι εικαστικές εγκαταστάσεις αποτέλεσαν βασικό άξονα της δράσης της ομάδας, όχι ως απλή παρουσίαση φωτογραφιών, αλλά ως χωρικές αφηγήσεις. Ο αρχιτεκτονικός σχεδιασμός, η διάταξη των εικόνων και η σχέση τους με το κείμενο και το αρχείο λειτουργούσαν ως αναπόσπαστο μέρος της εικαστικής γλώσσας. Παράλληλα, αναπτύχθηκαν παρεμβάσεις στον δημόσιο χώρο, μικροεκδόσεις, εργαστήρια και δημόσιες συζητήσεις, που άνοιγαν το έργο σε διαφορετικά πλαίσια και κοινά.

Η δουλειά της Depression Era παρουσιάστηκε τόσο στην Ελλάδα όσο και διεθνώς, σε χώρες όπως το Βέλγιο, η Ουγγαρία, η Γαλλία, η Ολλανδία, η Ελβετία και οι Ηνωμένες Πολιτείες. Αυτή η μετακίνηση επέτρεψε τη σύνδεση της ελληνικής εμπειρίας της κρίσης με ευρύτερα ευρωπαϊκά και διεθνή συμφραζόμενα.

Όλες αυτές οι δράσεις λειτούργησαν ως μέρη ενός ενιαίου, εξελισσόμενου συλλογικού έργου. Η Depression Era αντιμετώπισε τη δράση της ως ένα ανοιχτό πεδίο, με πρόθεση όχι μόνο την παραγωγή έργων, αλλά και τη δημιουργία συνθηκών για νέες συνεργασίες και μορφές συλλογικής δράσης, εντός και εκτός της ίδιας της κολλεκτίβας.

Photo: Αγγελική Σβορώνου

-Πώς η Depression Era αμφισβήτησε τα κυρίαρχα ή «ηγεμονικά» αφηγήματα γύρω από την κρίση;

Διαλέξαμε να μην εκπροσωπηθούμε ή να μην παρουσιαστούμε μέσα από φορείς δημοσιογραφικούς ή κρατικούς. Ενεργώντας έξω από αυτό το πλαίσιο και αξιοποιώντας τους θεσμούς της τέχνης, βρήκαμε τον «χώρο» για την επανοηματοδότηση των εικόνων, που τότε χρησιμοποιούνταν με τελείως άλλο τρόπο από τα Μέσα. Αν γκουκλάραμε την Αθήνα τότε, προωθούνταν η εικόνα μιας πόλης που βρισκόταν σε αναταραχή, π.χ. εικόνες διαληλώσεων και επεισοδίων.

Αυτή η εικόνα λειτουργούσε με όρους φαντασμαγορίας και πανικού – θα λέγαμε ότι εκείνη την εποχή τα ΜΜΕ δημιουργούσαν το δικό τους γλωσσάρι της κρίσης, και τη δική τους συντηρητική πολιτικά ερμηνεία, οδηγώντας τον κόσμο να αποστασιοποιείται, ενώ αποκρύπτονταν τα βαθύτερα αίτια της κατάστασης. Αυτή ήταν μια ηγεμονικά επιβαλλόμενη εκπροσώπηση μας από τα κυρίαρχα μέσα. Κατόπιν στην ομάδα, αφενός προσπαθήσαμε να καλύψουμε όλες τις πτυχές της κρίσης, τη φτωχοποίηση, το μεταναστευτικό, την τουριστικοποίηση, τις κοινωνικές ανισότητες, τον αποκλεισμό συγκεκριμένων ομάδων, τον ρατσισμό, τις δυκολεμένες γειτονιές της Αθήνας, το τοπίο της πόλης, ή και την ανθρώπινη κατάσταση γενικά, όχι ως παρατηρητές μόνο, αλλά και ως άνθρωποι που βιώναμε και εμείς οι ίδιοι τις επιπτώσεις της κρίσης.

-Με ποιον τρόπο οι «διευρυμένες πρακτικές του φακού» συνέβαλαν στην παραγωγή νέων μορφών αφήγησης;

Λέγοντας «διευρυμένες πρακτικές του φακού» εννοούμε πέρα από τη φωτογραφία, το βίντεο, τις οικειοποιημένες εικόνες, το κολάζ, κλπ. Επίσης, υπήρχαν και έργα ηχητικά, και κειμενικά, όπως και εκδόσεις και κάποιες επιτελεστικές δράσεις. Σε γενικές γραμμές, πέρα από τη δεικτικότητα (indexicality), και την καταγραφική αναπαραστατικότητα του φωτογραφικού μέσου, αυτή η υβριδική χρήση διαφορετικών μέσων, αλλά και η αναπλαισίωση που γινόταν, μας επέτρεψε να δημιουργήσουμε μια πιο εικαστική φόρμα, με περισσότερα προσωπικά και δημιουργικά στοιχεία. Αργότερα ανακαλύψαμε τον όρο Speculative Documentary Photography (που στα ελληνικά θα μπορούσε να μεταφραστεί ως Εικασιακή (ίδια ρίζα λέξης με το «εικαστική») – Τεκμηριωτική Φωτογραφία), που εξέφραζε ακριβώς αυτήν τη διεύρυνση του μέσου προς μια δημιουργική υποκειμενικότητα, εναλλακτική ερμηνεία και εικαστικότητα, κάτι που σε μεγάλο βαθμό ήδη συνέβαινε στην ομάδα.

«Θα λέγαμε ότι εκείνη την εποχή τα ΜΜΕ δημιουργούσαν το δικό τους γλωσσάρι της κρίσης, και τη δική τους συντηρητική πολιτικά ερμηνεία, οδηγώντας τον κόσμο να αποστασιοποιείται, ενώ αποκρύπτονταν τα βαθύτερα αίτια της κατάστασης»

Photo: Βαγγέλης Τάτσης

-Τι ρόλο παίζει η συλλογικότητα στη διαμόρφωση της καλλιτεχνικής ταυτότητας και των προτεραιοτήτων της ομάδας;

Η συλλογικότητα παίζει ρόλο και διαταράσσει ενδεχομένως τους πιο συμβατικούς ορισμούς της καλλιτεχνικής ταυτότητας του δημιουργού (authorship). Το βιώσαμε μέσα στην ομάδα, καθώς στην αρχή μπήκαμε με τα ατομικά μας πρότζεκτ, ενώ σταδιακά αρχίσαμε να δημιουργούμε συλλογικά έργα με υπογραφή Depression Era.

Επίσης, η διαδικασία της ομάδας για τη λήψη αποφάσεων, συζητήσεις πάνω σε δράσεις, δουλειές, συγγραφή κειμένων, για την επικαιρότητα κλπ., ήταν μια χρονοβόρα και επίπονη συχνά συνθήκη, όπου στόχος ήταν η συμφωνία όλων μας προς μια κατεύθυνση, κάτι που με τόσα πολλά άτομα ήταν εξαιρετικά δύσκολο και δημιουργούσε εντάσεις. Ήταν όλο αυτό μια διαρκής διαπραγμάτευση και αμφισβήτηση/διερώτηση/υπέρβαση των ορίων, προσωπικών, επαγγελματικών, καλλιτεχνικών, και πολιτικών συνάμα.

-Πώς αποτυπώνεται η επίδραση της παρατεταμένης οικονομικής και κοινωνικής κρίσης στις εικόνες και στα κείμενα της κολεκτίβας αλλά και του βιβλίου;

Η επίδραση της παρατεταμένης οικονομικής και κοινωνικής κρίσης αποτυπώνεται στο έργο της Depression Era —και στο ίδιο το βιβλίο— όχι ως καταγραφή γεγονότων, αλλά ως αποτύπωση μιας συνθήκης που διαρκεί. Οι εικόνες και τα κείμενα συγκροτούν ένα κατακερματισμένο αφήγημα, όπου η κρίση εμφανίζεται έμμεσα, μέσα από το τοπίο, τις γειτονιές, τις μεταβολές του δημόσιου και ιδιωτικού χώρου, τις μορφές απουσίας και απομόνωσης, μακριά από το θέαμα και την ένταση. Το βιβλίο λειτουργεί έτσι ως χώρος συνύπαρξης εικόνας, λόγου και αρχείου, επιχειρώντας να καταγράψει τη μετάβαση από το «έκτακτο» στο μόνιμο, και να λειτουργήσει περισσότερο ως αρχείο μιας βιωμένης εποχής παρά ως χρονικό της κρίσης.

«Τα μέλη της κολεκτίβας έκαναν έργα όντας μέρος της κρίσης, το παράδοξο είναι ότι αρκετά μέλη δούλευαν και σε ΜΜΕ, και κάποιες από τις εικόνες είχαν χρησιμοποιηθεί και στα ΜΜΕ»

Photo: Λουκάς Βασιλικός

-Σε ποιο βαθμό η καλλιτεχνική προσέγγιση της ομάδας μπορεί να θεωρηθεί πολιτική πράξη;

Είμαστε πολιτικά όντα και λειτουργούμε πολιτικά. Νομίζω πρέπει να ξεκινήσουμε λέγοντας ότι η τέχνη δεν υποκαθιστά την πολιτική δράση και τη συμμετοχή στα κοινά, μπορεί όμως η τέχνη να κουβαλάει πολιτικό φορτίο, μπορεί να έχει πολιτική κατεύθυνση. Η όλη διαδικασία ήταν πολιτική, εξορισμού το να μαζευτεί κόσμος και να δράσει είναι μια πολιτική πράξη, και πέρα από τα περιεχόμενα και τα πρότζεκτ που κάναμε, πολιτικό ήταν να αποφασίζουμε μαζί από κοινού, για όσα κάναμε, για τα κείμενά μας για το πού θα συμμετέχουμε, για τις συζητήσεις που προτείναμε, και για τα εργαστήρια που ήταν δωρεάν για τον κόσμο.

-Πώς επαναπροσδιόρισε η Depression Era το βλέμμα πάνω στην καθημερινότητα της κρίσης και ποια αφήγηση πρότεινε έναντι των κυρίαρχων μέσων ενημέρωσης;

Ξέφυγε από τα στερεότυπα των μεγάλων γεγονότων και τη φαντασμαγορία της είδησης και μίλησε για τις ιστορίες που είτε δεν ενδιέφεραν τα ΜΜΕ, είτε χρησιμοποιήθηκαν από τα ΜΜΕ για συντηρητικά αφηγήματα. Τα μέλη της κολεκτίβας έκαναν έργα όντας μέρος της κρίσης, το παράδοξο είναι ότι αρκετά μέλη δούλευαν και σε ΜΜΕ, και κάποιες από τις εικόνες είχαν χρησιμοποιηθεί και στα ΜΜΕ. Το θέμα είναι ότι χρησιμοποιήθηκαν αλλιώς, σε άλλο πλαίσιο, πλαισιώθηκαν από άλλο (συγ)κείμενο, και οδηγούσαν σε άλλες ερμηνείες και νοήματα. Εδώ ας μην ξεχνάμε ότι η φωτογραφία από μόνη της δεν είναι αρκετή – η ερμηνεία της και ο γραπτός λόγος που τη συνοδεύει, διαμορφώνει το περιεχόμενό της. Δηλαδή το πλαίσιο μέσα στο οποίο βλέπουμε κάτι, είναι σημαντικό για το νόημα που αυτό το κάτι μεταφέρει.

Photo: Γιώργος Σαλαμέ

-Πώς η κολεκτίβα διαπραγματεύτηκε το όριο μεταξύ τέχνης και ντοκουμέντου;

H αντίληψη του ντοκουμέντου που έχουμε όλοι μας προκύπτει από την κυρίαρχη αφήγηση που έρχεται μέσα από το φωτορεπορτάζ. Τεκμηριωτική φωτογραφία είναι κάτι διαφορετικό. Μπορεί να είναι φωτορεπορτάζ, αλλά μπορεί να είναι και κάτι άλλο μαζί. Πολλοί καλλιτέχνες πριν από μας και θεωρητικοί έχουν μιλήσει για αυτό, όπως ας πούμε για την εικαστική υπέρβαση μέσω της καταγραφής, καθώς πάντα υπάρχει ένα δημιουργικό στοιχείο μέσα σε αυτήν την πράξη. Τα όρια μεταξύ ντοκουμέντου και τέχνης, δεν είναι τόσο ευδιάκριτα. Κάτι που μπορεί σήμερα να είναι «ντοκουμέντο», αύριο μπορεί να είναι τέχνη.

Εδώ θα ήθελα να πω ότι η έκδοση, σε επιμέλεια Άντζελας Δημητρακάκη και Αλεξάντερ Στρέκερ, είναι μια πρωτοβουλία της KOLEKTIV8 και του MEDPHOTO (σχήματα που «βγήκαν» μετά την Depression Era).

Τέτοιες πρωτοβουλίες έχουν ανάγκη από την στήριξη του κόσμου. Για να βγει το βιβλίο αργήσαμε πολύ, όχι επειδή δεν ήταν στις προτεραιότητες μας αλλά επειδή δεν μπορούσαμε να το στηρίξουμε οικονομικά. Τώρα βγαίνει με την υποστήριξη του Υπουργείου Πολιτισμού και του Πανεπιστημίου του Εδιμβούργου αλλά ένα μεγάλο μέρος του κόστους του που επωμίστηκε η KOLEKTIV8 και τώρα συνιστά χρέος, ελπίζουμε να καλυφθεί από την πώληση του.

*Η παρουσίαση του βιβλίου είναι την Πέμπτη 18 Δεκεμβρίου 7 μμ στο ΡΟΜΑΝΤΣΟ, Αναξαγόρα 3.

*Για περισσότερες πληροφορίες για το βιβλίο, επικοινωνείτε στο medphoto.gr