«Η Ιθάκη του Αλέξη Τσίπρα: Μαρτυρία μιας πολιτικής διαδρομής»

Γράφει ο Γιώργος Σιακαντάρης

Ο Αλέξης Τσίπρας στο βιβλίο του Ιθάκη δεν επιχειρεί απλώς μια εξιστόρηση του παρελθόντος. Το βιβλίο, όπως συμβαίνει σχεδόν πάντα με ενεργούς πολιτικούς, αποτελεί ένα είδος πολιτικής παρέμβασης. Ο πρώην πρωθυπουργός χρησιμοποιεί την αφήγηση της διαδρομής του για να περιγράψει το αύριο: να μιλήσει για τις στρατηγικές επιλογές, τα λάθη, τις συγκρούσεις και τις δυνατότητες που βλέπει στο μέλλον της προοδευτικής παράταξης στην Ελλάδα.

Το πώς διαβάζει κανείς το βιβλίο εξαρτάται από τη δική του οπτική. Αν τοποθετείται στη διαχωριστική γραμμή λαϊκισμού–αντιλαϊκισμού, θα δει το βιβλίο επικριτικά. Αν όμως θεωρεί ότι η κεντρική αντίθεση της εποχής είναι ανάμεσα στις ανεξέλεγκτες αγορές και την επιθυμία για περισσότερη δημοκρατία και ισότητα, τότε το βιβλίο φωτίζεται αλλιώς. Ο Τσίπρας υπερασπίζεται έναν πυρήνα αριστερής πολιτικής, έστω με λάθη και αντιφάσεις, και το βιβλίο υπενθυμίζει τη συχνά λησμονημένη διάκριση Αριστεράς–Δεξιάς.

Από τα «χρόνια της αθωότητας» στην ηγεσία

Η αφήγηση ξεκινά από τα μαθητικά χρόνια και τη στράτευσή του στην Αριστερά, τη συμμετοχή του στο ΚΚΕ και αργότερα στον Συνασπισμό. Η Γένοβα και τα κινήματα κατά της παγκοσμιοποίησης διαμορφώνουν τις πρώτες πολιτικές του πεποιθήσεις. Σε εντυπωσιακά σύντομο χρόνο αναδεικνύεται σε γραμματέα της νεολαίας, υποψήφιο δήμαρχο και, στα 34 του, πρόεδρο του κόμματος.

Κατά τον συγγραφέα, το μεγάλο όπλο του ΣΥΡΙΖΑ εκείνα τα χρόνια ήταν το «Πρόγραμμα Θεσσαλονίκης», το οποίο έφερε το κόμμα στην εξουσία. Ωστόσο, η εφαρμογή του αποδείχθηκε δύσκολη και άνιση σε σχέση με τις αρχικές εξαγγελίες. Αν κάτι λείπει από το βιβλίο, είναι μια βαθύτερη τοποθέτηση για το πώς αξιοποιήθηκε —ή δεν αξιοποιήθηκε— η τότε πολιτική πόλωση.

Η ανάληψη της εξουσίας και η περιπέτεια του 2015

Η άνοδος του ΣΥΡΙΖΑ συμπίπτει με τη μεγαλύτερη κρίση της σύγχρονης Ελλάδας. Η συγκυβέρνηση με τους ΑΝΕΛ περιγράφεται ως αναγκαία επιλογή για να μην εμφανιστεί η Αριστερά να διεκδικεί «ιστορική ρεβάνς». Παρά τις αντιφάσεις της, ο Τσίπρας την υπερασπίζεται.

Ενδιαφέρουσα είναι η ειλικρίνεια με την οποία ομολογεί ότι ούτε ο ίδιος ούτε το κόμμα ήταν έτοιμοι να κυβερνήσουν. Η στρατηγική της «σκληρής διαπραγμάτευσης», που προσωποποιήθηκε στον Γιάνη Βαρουφάκη, δεν απέδωσε. Ο ίδιος παραδέχεται ότι η κυβέρνηση υπολόγισε λάθος την αντίδραση των Ευρωπαίων. Η πρόθεση, ωστόσο, δεν ήταν η έξοδος από το ευρώ· ο Τσίπρας υπενθυμίζει ότι προέρχεται από χώρο με ισχυρή φιλοευρωπαϊκή παράδοση, έστω κι αν η συνάντηση του ΣΥΡΙΖΑ με τον ελληνικό ριζοσπαστισμό θόλωσε εν μέρει αυτό το στοιχείο.

Το δημοψήφισμα αποτελεί καμπή. Ο συγγραφέας το παρουσιάζει ως προσπάθεια πίεσης, αλλά αναγνωρίζει τις αυταπάτες εκείνης της περιόδου. Παρά τις εντάσεις, η Ελλάδα παραμένει στην Ευρωζώνη — γεγονός στο οποίο συνέβαλε, κατά την κρίση του, και η παρέμβαση ορισμένων Ευρωπαίων σοσιαλδημοκρατών και κεντρώων, αλλά και η πιο συναινετική στάση της Μέρκελ.

Η δεύτερη κυβέρνηση και το «παράλληλο πρόγραμμα»

Μετά το δημοψήφισμα και τις εκλογές του Σεπτεμβρίου 2015, ο ΣΥΡΙΖΑ σχηματίζει ξανά κυβέρνηση με τους ΑΝΕΛ. Οι βασικοί στόχοι είναι η ανάκτηση της εμπιστοσύνης των αγορών, η κοινωνική προστασία, η διατήρηση του δημόσιου χαρακτήρα της ΔΕΗ και η καλύτερη δυνατή αξιοποίηση του Ταμείου Δημόσιας Περιουσίας. Ταυτόχρονα, επιχειρείται ένα «παράλληλο πρόγραμμα» κοινωνικής στήριξης.

Ο Τσίπρας αναγνωρίζει ότι, παρά τις προσπάθειες, η κυβέρνηση έμεινε στο επίπεδο της ανακούφισης του εισοδήματος και δεν έφτασε «στον πυρήνα της ανισότητας», δηλαδή στη συσσώρευση του πλούτου. Παρ’ όλα αυτά, θεωρεί ότι πολλοί από τους στόχους της περιόδου επιτεύχθηκαν, αν και θα μπορούσαν να είχαν επιτευχθεί καλύτερα χωρίς την παρουσία των ΑΝΕΛ. Η διάλυση της συγκυβέρνησης ήρθε τελικά με τη Συμφωνία των Πρεσπών, την οποία ο συγγραφέας υπερασπίζεται ως ιστορική και αναγκαία.

Ιδιαίτερη βαρύτητα δίνεται στο προσφυγικό. Ο Τσίπρας υπερασπίζεται τη θέση του ότι «οι θάλασσες δεν έχουν σύνορα», εξηγώντας ότι μια θάλασσα δεν μπορεί να μετατραπεί σε τείχος και ότι η διάσωση ανθρώπων αποτελεί θεμελιώδη ανθρωπιστική υποχρέωση. Δεν είναι τυχαίο ότι ο Πάπας Φραγκίσκος εξέφρασε δημόσια τον σεβασμό του προς τον Έλληνα πρωθυπουργό.

Η αντιπολίτευση και η κατάρρευση του 2023

Αν η διακυβέρνηση υπήρξε δύσκολη, η περίοδος της αντιπολίτευσης αποδείχθηκε ακόμη δυσκολότερη για τον ΣΥΡΙΖΑ. Το 2019 ο Τσίπρας παραδίδει ομαλά την εξουσία — κίνηση που αντιπαραβάλλεται με την άρνηση του Αντώνη Σαμαρά το 2015. Ωστόσο, η συνέχεια είναι αρνητική: το 2023 το κόμμα καταγράφει διπλή βαριά ήττα.

Ο συγγραφέας αναγνωρίζει ότι η αντιπολίτευση που ασκήθηκε ήταν «παρωχημένη». Η κυβέρνηση Μητσοτάκη αξιοποίησε τα ευρωπαϊκά κονδύλια της πανδημίας για να ασκήσει μια επεκτατική πολιτική, ενώ ο ΣΥΡΙΖΑ έμεινε εγκλωβισμένος σε μια ρητορική που δεν ανταποκρινόταν στη συγκυρία. Παράλληλα, το αντι-ΣΥΡΙΖΑ μέτωπο παρέμεινε ισχυρό και κοινωνικά ριζωμένο.

Η επιλογή για εκλογή προέδρου από τη βάση, με ανοικτό μητρώο, ο Τσίπρας τη θεωρεί ορθή δημοκρατική επιλογή, αν και παραδέχεται ότι άνοιξε την πόρτα για την απρόβλεπτη εκλογή Κασσελάκη, εξέλιξη που είχε βαρύ κόστος για το κόμμα.

Μια «πυξίδα» για την Αριστερά

Το βιβλίο κορυφώνεται με μια προσπάθεια αποτύπωσης των όρων για μια νέα προοδευτική στρατηγική.

Ο Τσίπρας υποστηρίζει ότι η Αριστερά και η σοσιαλδημοκρατία δεν κατάφεραν να αντιμετωπίσουν την ηγεμονία της οικονομίας «trickle down». Η απάντηση, κατά τον ίδιο, απαιτεί κόμμα ανοιχτό στη σοσιαλδημοκρατία αλλά με ριζοσπαστικά χαρακτηριστικά, ικανό να συγκρουστεί με το τρίγωνο πολιτικής–ΜΜΕ–κρατικοδίαιτου επιχειρηματικού συστήματος. Και στην ομιλία του στην παρουσίαση του βιβλίου του στην Αθήνα μίλησε για ένα big bang στον χώρο της σοσιαλδημοκρατίας και της ριζοσπαστικής Αριστεράς.

Το τελευταίο κεφάλαιο, με τίτλο «Πυξίδα», χαράζει τα βασικά σημεία ενός τέτοιου οράματος. Εκεί δίνεται σε αδρές γραμμές, αλλά με ικανοποιητικό τρόπο, το σχεδιάγραμμα ενός τέτοιου κόμματος και προγράμματος. Η αναφορά στον «τυφλοπόντικα» του Μαρξ λειτουργεί ως μεταφορά για τις αθέατες δυνάμεις της Ιστορίας που προετοιμάζουν αλλαγές. Το ερώτημα που αφήνει ο συγγραφέας ανοιχτό, και που εξάλλου είναι αδύνατον να απαντήσει, είναι αν αυτός ο «τυφλοπόντικας» εξακολουθεί να δρα στην Ελλάδα και στον κόσμο.

* Ο Γιώργος Σιακαντάρης είναι συγγραφέας και δρ. Κοινωνιολογίας. Το νέο του βιβλίο «Τι δημοκρατίες θα υπάρχουν το 2050; – Μεταδημοκρατία, μεταπολιτική, μετακόμματα» κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Αλεξάνδρεια.