Νίκος Χατζηκυριάκος – Γκίκας: Αισιοδοξία για την εδώ ζωή

Στις 3 Σεπτεμβρίου 1994 απεβίωσε στην Αθήνα ο εικαστικός και ακαδημαϊκός Νίκος Χατζηκυριάκος – Γκίκας, εξέχουσα πνευματική και καλλιτεχνική φυσιογνωμία της χώρας μας τον περασμένο αιώνα.

Γεννημένος στην πρωτεύουσα στις  26 Φεβρουαρίου 1906, ο Χατζηκυριάκος – Γκίκας έδειξε από μικρός ιδιαίτερη κλίση στο σχέδιο, κι ενόσω ήταν ακόμα μαθητής (1921-1922) πήρε τα πρώτα μαθήματα ζωγραφικής από τον Κωνσταντίνο Παρθένη.

«ΤΑΧΥΔΡΟΜΟΣ», 10.12.1955, Ιστορικό Αρχείο «ΤΟ ΒΗΜΑ» & «ΤΑ ΝΕΑ»

Το 1922 μετέβη στο Παρίσι, όπου σπούδασε Γαλλική Φιλολογία και Αισθητική στη Σορβόννη, παρακολουθώντας παράλληλα μαθήματα ζωγραφικής και χαρακτικής. Ακολούθως έλαβε μέρος σε πολλές ομαδικές εκθέσεις, ενώ η πρώτη του ατομική έκθεση οργανώθηκε στο Παρίσι το 1927.

Εντός συνόρων, η πρώτη του έκθεση οργανώθηκε το 1928 στην Αθήνα (στην Αίθουσα Στρατηγοπούλου, με συνεκθέτη το γλύπτη Μιχάλη Τόμπρο).

Το 1934 ο Χατζηκυριάκος – Γκίκας εγκαταστάθηκε στην Αθήνα. Κατά τα έτη 1935-1937 συνεργάστηκε με τον αρχιτέκτονα Δημήτρη Πικιώνη, τον ποιητή Τάκη Παπατσώνη (Παπατζώνη) και το σκηνοθέτη Σωκράτη Καραντινό στην έκδοση του περιοδικού «Το Τρίτο Μάτι», δημοσιεύοντας μεταφράσεις κειμένων και άρθρα. Το 1937 επισκεύασε το σπίτι της οικογένειας Γκίκα στην Ύδρα.

Το 1941 εξελέγη καθηγητής στην έδρα του Σχεδίου της Σχολής Αρχιτεκτόνων του Εθνικού Μετσοβίου Πολυτεχνείου (δίδαξε σε αυτήν έως το 1958).

Το 1946 παρουσιάστηκε η πρώτη αναδρομική έκθεση του έργου του στο Βρετανικό Συμβούλιο Αθηνών.

Μεταξύ άλλων τιμητικών διακρίσεων, ο Χατζηκυριάκος – Γκίκας εξελέγη τακτικό μέλος της Ακαδημίας Αθηνών και επίτιμο μέλος της Royal Academy of Arts του Λονδίνου.

Οι ατομικές εκθέσεις του καλλιτέχνη που οργανώθηκαν κατά καιρούς στην Αθήνα, το Παρίσι, το Λονδίνο, τη Γενεύη, το Βερολίνο και τη Νέα Υόρκη υπερέβησαν τις πενήντα.

Έργα του Χατζηκυριάκου – Γκίκα βρίσκονται σε πολλές ιδιωτικές συλλογές στην Ελλάδα, τη Δυτική Ευρώπη και τις Ηνωμένες Πολιτείες, καθώς και σε πολλά μουσεία.

Πέραν της ζωγραφικής, της γλυπτικής και της χαρακτικής, ο Χατζηκυριάκος – Γκίκας σχεδίασε σκηνικά και κοστούμια για αρκετά θεατρικά έργα, εικονογράφησε διάφορα βιβλία και συνέγραψε βιβλία, μελέτες και άρθρα για την αρχιτεκτονική και την αισθητική, καθώς και δοκίμια για την ελληνική τέχνη.

Ο Χατζηκυριάκος – Γκίκας υπήρξε ένας από τους κορυφαίους εκπροσώπους της εικαστικής γενιάς του ’30, καθώς και ένας από τους κυριότερους εισηγητές του κυβισμού, και γενικότερα του ευρωπαϊκού μοντερνισμού, στην ελληνική ζωγραφική.

Πάντως, το έργο του ακολουθεί μόνο εν μέρει τα κυβιστικά ή κονστρουκτιβιστικά πρότυπα, τα οποία συνδυάζει με το χρωματικό πλούτο και τις παραδοσιακές ιδιαιτερότητες του ελληνικού χώρου, κυρίως του τοπίου της Ύδρας.

Η οικία του σπουδαίου ζωγράφου στην οδό Κριεζώτου 3 περιήλθε στο Μουσείο Μπενάκη από δωρεά του καλλιτέχνη ενόσω αυτός ακόμη ζούσε, λειτουργεί δε από το 1991 ως Πινακοθήκη Ν. Χατζηκυριάκου – Γκίκα (παράρτημα του Μουσείου Μπενάκη).

Στο φύλλο του «Βήματος» που είχε κυκλοφορήσει το Σάββατο 23 Νοεμβρίου 1946 υπήρχε ένα δημοσίευμα αφιερωμένο στον Νίκο Χατζηκυριάκο – Γκίκα. Συντάκτης του εν λόγω κειμένου, στη δεύτερη σελίδα της εφημερίδας, ήταν ο διαπρεπής ιστορικός τέχνης και βυζαντινολόγος Μαρίνος Καλλιγάς (1906-1985), διευθυντής της Εθνικής Πινακοθήκης επί σειράν ετών (1949-1971).

Ο Μαρίνος Καλλιγάς

Ιδού όσα είχε γράψει για τον παιδικό του φίλο ο Καλλιγάς:

Με ιδιαίτερη χαρά γράφω σήμερα για τον ζωγράφο μας Χατζηκυριάκο – Γκίκα. Είναι λίγες αι περιστάσεις που μπορεί ν’ αφίση κανείς την πέννα του να γράφη ελεύθερα επαίνους. Εμείς επιφυλακτικοί συνήθως, φοβόμαστε ν’ αναγνωρίσουμε τους δικούς μας και μόνον όταν το κάνουν οι ξένοι αισθανόμαστε υπερηφάνεια· ψευτοϋπερηφάνεια μάλλον γιατί μόλο που δεν τους έχομε γνωρίσει όπως πρέπει, κοκορευόμαστε για τους σπουδαίους συμπολίτες μας. Πολλές φορές κρίνομε και κατακρίνομε χωρίς πραγματικά κριτήρια. Δεν έχομε σταθμίσει τις αδυναμίες των ξένων και όμως τους θαυμάζομε· και των δικών μας τις αδυναμίες τις έχομε δη με την λούπα, και αν δεν αντέχουν στην σύγκρισι με τ’ αριστουργήματα του κόσμου, κατά την πιο αυθαίρετη κρίσι μας, τ’ απορρίπτουμε ή τα δεχόμαστε με συγκατάβασι.

Δέχομαι ότι είναι δύσκολη η καλλιτεχνική αξιολόγησις και πιο δύσκολη ακόμη η καλλιτεχνική ερμηνεία, όμως δεν διστάζω να πω ότι ο Χατζηκυριάκος – Γκίκας είναι ένας από τους λίγους καλλίτερους ζωγράφους του κόσμου που ζουν σήμερα.

«ΤΟ ΒΗΜΑ», 23.11.1946, Ιστορικό Αρχείο «ΤΟ ΒΗΜΑ» & «ΤΑ ΝΕΑ»

Έχει τις ρίζες του στις ζωντανότερες τάσεις της ευρωπαϊκής ζωγραφικής της εποχής μας. Έκανε όμως δικά του τα προβλήματα της τέχνης αυτής και έδωσε νέες λύσεις και έκανε ένα καινούργιο βήμα στην ιστορία της τέχνης. Είναι επαναστάτης μαζί και συνεχιστής. Συνεχίζει και ανατρέπει συγχρόνως τα πιο ζουμερά κατασταλάγματα της τέχνης του. Ακολουθεί και προσπερνά τους πρωτοπόρους δίνοντας στο έργο του μια μόνιμη αξία, ζωντανεύοντας τις αποδεδειγμένες, τις «μόνιμες» ας πούμε, αλήθειες με καινούργιες απόψεις.

Τον τελευταίο καιρό τα πιο ενδιαφέροντα πνευματικά έργα που γνωρίζομε είναι συνήθως μόνο μια αναζήτησις και μελέτη, μια διάσπασις ή ανάλυσις. Ο Χατζηκυριάκος – Γκίκας ξεπέρασε αυτό το στάδιο ανασυνθέτοντας τα διδάγματα και εφαρμόζοντας στην τέχνη του ό,τι καλά κερδήθηκε ως τώρα, αλλά συγχρόνως θέτει και νέα πάλι προβλήματα, προβλήματα όλων των ειδών, τεχνικά και πνευματικά.

Αν εξετάση κανείς την τεχνική του, θα δη πως είναι μια τεχνική που εκδηλώνεται με απόλυτη ακρίβεια. Μια καλή τεχνική μπορεί βέβαια, σε σπάνιες περιστάσεις, να μην ανταποκρίνεται και σε ανάλογα καλή τέχνη, αλλά μια υψηλή τέχνη δεν είναι δυνατόν παρά να εκδηλωθή με μια τέλεια τεχνική, και αυτή είναι η περίπτωσις του Χατζηκυριάκου – Γκίκα. Έχει γνωρίσει και έχει κατακτήσει κάθε λεπτομέρεια και το χρώμα του και το σχέδιό του. Ούτε το πιο μικρό τμήμα στον πίνακά του δεν έχει χρώμα που να μην είναι απόλυτα καθορισμένο και δεν υπάρχει μια γραμμή που να μπορή να πη κανείς ότι του ξέφυγε. Κάθε στοιχείο του πίνακά του είναι υποταγμένο στην κυρίαρχη προσωπικότητα του καλλιτέχνη. Η κυριαρχία αυτή είναι φανερή, είναι μάλιστα έντονα φανερή. Με αυτόν τον τρόπο κινδυνεύει κανείς να χαρακτηρίση το έργο του σαν ένα έργο καθαρά διανοητικό, και πραγματικά αυτή είναι η εντύπωσις που δίνει στην αρχή. Γιατί είναι αλήθεια ότι η διανοητική αυτή έκφρασις δεν φαίνεται μονάχα στην τεχνική, αλλά και στην σύνθεσι ολόκληρου του έργου. Όταν όμως εξοικειωθή κανείς με το έργο του καλλιτέχνη, τότε όλα αυτά τα «διανοητικά» στοιχεία παίρνουν μια άλλη ζωή. Αποκαλύπτεται τότε μια κρυφή δύναμις, αποκαλύπτεται ο πνευματικός και ψυχικός κόσμος του καλλιτέχνη, ο κόσμος αυτός που βρίσκεται σε μια πηγαία ενέργεια, σε μια ανυψωτική δράσι. Το έργο του σε δένει με άπειρες εκφράσεις ζωής. Δίνει την αίσθησι μιας καινούργιας ζωτικότητας. Το έργο του είναι μάλλον μια καινούργια έκφρασις ζωής.

Αναζητήθηκε από άλλους η «ελληνικότητα» στο έργο του Χατζηκυριάκου – Γκίκα. Απροκάλυπτα λέω ότι το στοιχείο αυτό δεν μ’ ενδιαφέρει έτσι άμεσα· είναι ψυχολογικό μάλλον θέμα. Μια και είναι Έλληνας, δεν μπορεί παρά να έχη· και αν ακόμη δεχθή κανείς ότι την απέβαλε, και από το σημείο αυτό ανεζήτησε εκ νέου την ελληνικότητα για να την εκφράση, θα πρέπει να βρεθή και να ξεκαθαριστή το στοιχείο αυτό της αναζητήσεως, και τότε, αν φανή ότι είναι προϊόν αναζητήσεων, θα έχη την αξία του σαν τέτοιο. Αλλά όλα αυτά δεν προσθέτουν ούτε αφαιρούν αξία στον καλλιτέχνη. Στο τέλος θα μπορούσε να πη κανείς πως ό,τι είναι γνήσιο, είναι και ελληνικό· αλλά αυτό βέβαια παραείναι ευρύ. Θα έλεγα μάλλον ότι την ελληνικότητα —με όλο το ψηλό περιεχόμενο που προσπαθεί να της δώση ο καθένας— την βρίσκομε εκεί που κάθε φορά την προβάλλει η αντίληψίς μας· δηλαδή καταντά μια αυθαίρετη έννοια, που της δίνει διαφορετικό νόημα ο καθένας μας. Έτσι και γω βρίσκω ελληνικότητα στο έργο του Χατζηκυριάκου – Γκίκα, στην νέα αυτή ζωτικότητα, στην νέα αυτή ζωή μάλλον, όπως την είπαμε πριν. Η νέα αυτή ζωή μοιάζει σαν ανάστασις νεκρών, γιατί σε πολλά σημεία βγαίνει από νεκρωμένα πια στοιχεία, που προϋπήρχαν σαν καλλιτεχνικά ρεύματα, είναι πέρα από αυτά, είναι ένα φούντωμα χυμών σε νεκρωμένα —κι’ αν θέλετε σε μοχθήσαντα, καθηγιασμένα και ωραία— κύτταρα, είναι ένα ρόδισμα αυγής ύστερα από μια θεσπέσια νύχτα, είναι αισιοδοξία για την εδώ ζωή· και αυτό ίσως να είναι ένα άλλο ακόμη σημείο συγγενείας με την ελληνική έκφρασι.

Μια και θίγω την ελληνικότητα του ζωγράφου μας στο σημερινό μου σημείωμα, θέλω να προσθέσω ακόμη πως όχι μόνο με τους απόμακρους και μυστικούς αυτούς δεσμούς δένεται ο καλλιτέχνης μας με τον τόπο του, αλλά και όταν τον ερμηνεύει στα έργα του βρίσκει την βαθύτερή του ουσία. Ένοιωσε ότι όχι χρωματικά αλλά πλαστικά αποδίδεται ο τόπος αυτός, όχι τόσο με χρώμα, αλλά με την αλληλένδετη σχέσι διαφορετικών επιφανειών μπορεί ν’ αποδώση την πνευματικότητα του τόπου μας. Ένοιωσε ότι όλες αυτές οι αποχρώσεις που βλέπομε στην γύρω μας φύσι δεν συντελούν σε τίποτε άλλο παρά στην πλαστική έκφρασι του τοπίου. Απέδωσε το τοπίο με σχήματα και μορφές έτσι που να περιέχουν την συνεχή μεταβλητότητα του φωτός και της σκιάς, ουσιαστικά δηλαδή χαρακτηριστικά αυτού του ελληνικού τοπίου. Εγνώρισε ακόμη ότι το τοπίο είναι απλό στο σύνολό του, αλλά περιέχει ατέλειωτες ποικιλίες, και αυτό επίσης είναι κάτι βασικά ελληνικό. Και το στοιχείο αυτό της απλότητας και ποικιλίας μαζί, το ελληνικό αυτό στοιχείο, το βρίσκουμε όχι μόνο στα τοπία του αλλά και σε άλλα έργα του. Πίστευα άλλοτε ότι δεν είναι δυνατόν ν’ αποδοθή το Αττικό τοπίο ζωγραφικά και ότι η μόνη δυνατή αντιγραφή του ήταν η μετουσίωσίς του στην γλυπτική. Ο Χατζηκυριάκος – Γκίκας απέδειξε το αντίθετο, είναι ο πρώτος που πλησίασε τόσο κοντά την ουσία του και απέδωσε με τη ζωγραφική του το μοναδικό αυτό τοπίο του κόσμου, το Αττικό τοπίο. Και μόνο αυτό αν είχε κατορθώσει, θα ήταν κάτι σημαντικό, θα ήταν κάτι μοναδικό. Για να εκτιμήση κανείς την αξία του επιτεύγματος αυτού πρέπει να μην ξεχνάη ότι δεν υπήρξε δικός μας ή ξένος ζωγράφος που να μην επιχείρησε να συγκρατήση στους πίνακές του κάτι από το τοπίο αυτό· και ο Γαλάνης (σ.σ. Δημήτριος Γαλάνης, 1879-1966, χαράκτης και ζωγράφος) άλλοτε το είχε επιχειρήσει, μα τα σημερινά έργα του Χατζηκυριάκου – Γκίκα ξεπερνάν και του Γαλάνη και πολλών άλλων τις προσπάθειες.

Μια ανάλυσις λεπτομερέστερη του έργου του Γκίκα θα έβγαινε από την γενικότητα που πρέπει να έχη ένα τέτοιο σημείωμα· και τελειώνω με την έκφρασι της μεγάλης μου χαράς γιατί η έκθεσίς του στο Βρεττανικό Ινστιτούτο στο Κολωνάκι μού δίνει την ευκαιρία να γράψω έστω και τα λίγα αυτά λόγια για τον παιδικό μου φίλο, που γι’ αυτόν αισθάνομαι σήμερα υπερήφανος όχι μόνο σαν φίλος αλλά και σαν Έλληνας.