The Garden of Earthly Delights: Γιατί το τρίπτυχο του Ιερώνυμου Μπος θεωρείται τόσο σημαντικό;

Ο όρος που χρησιμοποιείται συχνότερα για να περιγράψει το Garden of Earthly Delights (Ο κήπος των γήινων απολαύσεων) είναι η λέξη «σουρεαλιστικό» – στην πραγματικότητα όμως πρόκειται για αναχρονισμό.

Δεν υπήρχε τέτοιος όρος όταν το εμβληματικό τρίπτυχο δημιουργήθηκε, και δεν υπήρχε τίποτα σε αυτό που να μη συνάδει με τη σκέψη της εποχής, όταν η διαφθορά της σάρκας ήταν ένας πανταχού παρών κίνδυνος και η καταδίκη μια πανταχού παρούσα προοπτική.

Ο Θεός και ο Σατανάς, οι άγγελοι και οι δαίμονες, θεωρούνταν πραγματικοί τόσο από τους ευγενείς όσο και από τους χωρικούς, και αυτό δεν ίσχυε λιγότερο για τον δημιουργό του πίνακα, τον Ιερώνυμο Μπος (περ. 1450-1516).

Το αναδιπλούμενο τρίπτυχο, που είναι φιλοτεχνημένο με λάδι σε δρύινες σανίδες, απεικονίζει το χάσμα μεταξύ ουρανού και κόλασης, του επίγειου και του ουράνιου. Λειτουργεί ως ένα είδος πραγματείας για την κοσμολογία της ψυχής, μια αναπαράσταση ενός ευρέως αποδεκτού γεγονότος, αντίστοιχο του big bang. Αν και στα σύγχρονα μάτια φαίνεται μπερδεμένο και ασύνδετο, το Garden of Earthly Delights είναι ένα τόσο συνεπές παράδειγμα της μεσαιωνικής κοσμοθεωρίας όσο κανένα άλλο στην ιστορία της τέχνης.

Ο «τραγουδιστής του ασυνείδητου»

Παρ’ όλα αυτά, κατά τη διάρκεια του 20ού αιώνα ο Μπος έγινε ο αγαπημένος καλλιτέχνης των σουρεαλιστών, οι οποίοι τον θεωρούσαν έναν από τους δικούς τους. Ο «ηγέτης» του κινήματος, Αντρέ Μπρετόν, ανακήρυξε τον Μπος ως «τραγουδιστή του ασυνείδητου», του οποίου το χαοτικό έργο παρείχε ένα πρότυπο για τον αυτοματισμό, ο οποίος όριζε ότι η καλλιτεχνική έκφραση μπορούσε να προσεγγιστεί με την παραίτηση από «κάθε έλεγχο που ασκεί η λογική».

Ο Σαλβαδόρ Νταλί, με τη σειρά του, χρωστούσε ιδιαίτερα στον Μπος, οικειοποιούμενος μια μικρή λεπτομέρεια από το Garden of Earthly Delights (έναν βραχώδη σχηματισμό που μοιάζει με ανθρώπινο προφίλ) για πίνακες όπως The Great Masturbator (1929) και The Persistence of Memory (1931). Στην ουσία, ο Μπρετόν και ο Νταλί είδαν στον Μπος κάτι από το οποίο ήταν αδύνατον να ξεφύγουν: τις υπαρξιακές αβεβαιότητες της νεωτερικότητας.

Ποιος ήταν ο Ιερώνυμος Μπος

Για τον ίδιο τον Μπος γνωρίζουμε ελάχιστα. Γεννήθηκε ως Ιερώνυμος βαν Άκεν στο Χερτογκενμπός, μια ολλανδική πόλη που βρισκόταν τότε σε ένα τμήμα της Αγίας Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας που ονομαζόταν Δουκάτο του Μπάμπαντ. Ανήκε σε μια οικογένεια ζωγράφων έξι γενεών που πιστεύεται ότι είχαν μεταναστεύσει από το Άαχεν της Γερμανίας. Παρόλο που υπέγραψε ορισμένα έργα του (ασυνήθιστο για την εποχή του) με το αρχικό του μικρό όνομα, το άλλαξε στην πιο οικεία σε εμάς ορθογραφία, προσθέτοντας το τέλος του τόπου γέννησής του για να συμπληρώσει το ψευδώνυμό του.

Υπάρχει ένα σχέδιο του Μπος που φαίνεται να είναι αυτοπροσωπογραφία, και πιστεύεται ευρέως ότι το πρόσωπο που δεσπόζει στο τμήμα της κόλασης του Garden of Earthly Delights απεικονίζει τον καλλιτέχνη. Δεν υπάρχει καμία άλλη καταγραφή γι’ αυτόν, εκτός από σύντομες αναφορές σε διάφορα δημόσια έγγραφα, όπως τα λογιστικά βιβλία μιας θρησκευτικής αδελφότητας, της Illustrious Brotherhood of Our Blessed Lady, στην οποία ανήκε.

Ένα έργο-χώρος λατρείας

Με διαστάσεις που ξεπερνούν τα 3 μέτρα όταν ξετυλίγεται, ο Κήπος πλησιάζει την κλίμακα των έργων του βωμού που βρίσκονται σε εκκλησίες, αλλά δεδομένου ότι ο πρώτος ιδιοκτήτης του ήταν κάποιος Ένγκελμπερτ Β’, κόμης του Νασσάου, είναι πιθανό να παραγγέλθηκε ως προσωπικός βωμός.

Όπως και στον Μάγο του Οζ, το κλασικό έργο της MGM του 1939, που ξεκινά σε ασπρόμαυρο χρώμα πριν εκραγεί σε Technicolor όταν η Ντόροθι φτάνει στο μαγικό βασίλειο, έτσι και ο Κήπος -που ακολουθεί μια αφήγηση σαν ταινία ή βιβλίο- ξεκινά σε «γκριζάιγ» όταν κλείνει και ανοίγει για να αποκαλύψει μια εκπληκτική χρωματική παλέτα.

Πάρτι ακολασίας 

Το εξωτερικό του έργου απεικονίζει την τρίτη ημέρα της Δημιουργίας, όταν τα νερά χωρίστηκαν από τη γη και δημιουργήθηκε ο Κήπος της Εδέμ. Ο κόσμος φαίνεται σε γκρίζα χρώματα, μια εύθραυστη σαπουνόφουσκα που επιπλέει στο κενό, ενώ ο Θεός Πατέρας αιωρείται από πάνω, μια μικροσκοπική θεότητα που θαυμάζει το παντοδύναμο έργο του. Δύο αποσπάσματα από τη Βίβλο – «Ipse dixit, et facta sunt: ipse mandavit, et creata sunt» (Εκείνος είπε, και έγιναν: εκείνος διέταξε, και δημιουργήθηκαν) – είναι χαραγμένα στα λατινικά στην κορυφή.

Στο εσωτερικό, η αφήγηση του Μπος ξεκινά στο δεξί μέρος με μια σκηνή της Εδέμ πριν από την πτώση, όπου ο Αδάμ και η Εύα βρίσκονται εκατέρωθεν ενός μακάριου Χριστού. Βρίσκονται σε ένα καταπράσινο τοπίο που κατοικείται από διάφορα είδη χλωρίδας και πανίδας, καθώς και από παράξενα αρχιτεκτονικά τρελά. Κατασκευές σε έντονο ροζ και μπλε χρώμα αφθονούν, ενισχύοντας την αίσθηση ότι βρισκόμαστε σε ένα απόκοσμο μέρος.

Αυτή η θέα συνεχίζεται στο κεντρικό πάνελ, το μεγαλύτερο από τα τρία, το οποίο περιλαμβάνει ένα πραγματικό «πάρτι» σαρκολατρείας. Δεκάδες γυμνοί άντρες και γυναίκες επιδίδονται σε ακολασίες που ομολογουμένως είναι περισσότερο υπονοούμενες παρά σαφείς στην απόδοση του Μπος.

Η Ημέρα της Κρίσης

Οι δραστηριότητές ακολασίας εννοούνται ως η λογική έκβαση της Ημέρας της Κρίσης, ένα θέμα που συνήθως παρουσιάζεται κάτω από ένα σύννεφο ντροπής και ατίμωσης που γίνεται το πεπρωμένο της ανθρωπότητας. Εδώ, ωστόσο, δεν υπάρχει καμία ντροπή- στην πραγματικότητα, δεδομένου του αριθμού των φιγούρων που διασκεδάζουν σε πρώτο πλάνο και σε μια μεγαλή λίμνη πίσω τους, το μήνυμα φαντάζει να είναι μια πρόσκληση.

Φυσικά, υπάρχει μια παγίδα, καθώς μετά από αυτό το τμήμα ακολουθεί το πιο διάσημο μέρος του «κήπου»: η απεικόνιση της κόλασης με όλη την μανία της από τον Μπος.

Ο ζωγράφος απολαμβάνει εμφανώς να επινοεί τιμωρίες για τους καταδικασμένους, με πιο εμβληματική τη χίμαιρα με το κεφάλι πουλιού που καταβροχθίζει μορφές πριν τις αποβάλει σε έναν απύθμενο βόθρο.

Καθισμένος σαν μονάρχης σε θρόνο και φορώντας ένα ουροδοχείο για στέμμα, είναι το βασιλικό όργανο υπεύθυνο για τη μεταμόρφωση του θνητού πηλού σε αιώνιο απόβλητο. Άλλες εικόνες  όπως μια λεπίδα μαχαιριού ανάμεσα σε ένα ζευγάρι γιγάντια αυτιά- η προαναφερθείσα μορφή του καλλιτέχνη που μας κοιτάζει πίσω πάνω από ένα τεράστιο κότσι που είναι εν μέρει ζώο, εν μέρει δέντρο και εν μέρει σκηνικό για ένα φαινομενικά τυχαίο κομμάτι της οικιακής ζωής- είναι εξίσου ανεξίτηλα χαραγμένες.

Γεννημένοι αμαρτωλοί

Αν και πολλοί έχουν προσφέρει θεωρίες σχετικά με την αλληγορία του Μπος, το γενικό μάθημά της φαίνεται να είναι αρκετά απλό: Χάρη στον Αδάμ και την Εύα, όλοι γεννιόμαστε μέσα στην αμαρτία και δεν μπορούμε να μην υποκύψουμε στους πειρασμούς της, παρά τις δυσάρεστες συνέπειες.

Παρόλα αυτά, αν δεν υπήρχε ο σουρεαλισμός, θα μπορούσε κανείς να αναρωτηθεί πόσο διαφορετική θα ήταν η σημερινή μας πρόσληψη του αριστουργήματος του Μπος. Όπως και να έχει, ο θαυμασμός του Μπρετόν με το επίτευγμα του Μπος μας δίνει κάποια μέσα, όσο και αν είναι λανθασμένα, για να αντλήσουμε τα μυστήριά του, ακόμη και αν παραμένουν απρόσιτα.

*Πηγή: ARTNews