Περικλής : Περί εξουσίας και υπολήψεως

Αφού λοιπόν σταμάτησε ολότελα πια η πολιτική διαμάχη και η πόλη ησύχασε και ενώθηκε όλη σχεδόν σ᾽ ένα σύνολο, ο Περικλής κρατούσε στα χέρια του όλη την Αθήνα και μόνος του κανόνιζε όλα τα ζητήματα που διαχειρίζονταν οι Αθηναίοι: τους φόρους, τα στρατεύματα, τα πλοία, τα νησιά, τη θάλασσα, τη μεγάλη δύναμη που η πόλη είχε αποχτήσει ανάμεσα στους Έλληνες και ανάμεσα στους βαρβάρους, την ηγεμονία που είχε εξασφαλιστεί με την υπακοή των υποταγμένων λαών, καθώς και με τη φιλία των βασιλέων και τη συμμαχία των δυναστών. Από τότε όμως δεν ήταν πια ο ίδιος ούτε τόσο συγκαταβατικός στο λαό, όπως πριν. Δεν υποχωρούσε εύκολα και δεν άφηνε να τον παρασέρνουν οι άνεμοι των επιθυμιών του πλήθους. Τη δημοκρατία που ήταν πριν χαλαρή και συχνά υποχωρητική σα μια μουσική απαλή και άτονη, την ενίσχυσε και την έκαμε πολίτευμα αριστοκρατικό και βασιλικό, για να εφαρμόσει μια πολιτική ίση και δίκαιη προς όλους, που απόβλεπε στο αληθινό συμφέρον του λαού. Πολλές φορές ο λαός τον ακολουθούσε με τη θέλησή του, γιατί τον έπειθε με τις συμβουλές του. Κάποτε όμως, που ο λαός δεν έδειχνε προθυμία να τον ακολουθήσει, αυτός τέντωνε τα λουριά και τον οδηγούσε αναγκαστικά εκεί όπου ήταν το συμφέρον του. Έκανε δηλαδή ό,τι ακριβώς κάνει ο γιατρός, που σε μια μακρόχρονη αρρώστια με πολλά συμπτώματα, άλλοτε επιτρέπει μερικές ευχαριστήσεις που δε βλάφτουν και άλλοτε επιβάλλει θεραπεία οδυνηρή, αλλά σωτήρια.

Τα κάθε είδους πάθη που ήταν φυσικό να αναφαίνονται σ᾽ ένα λαό που εξουσίαζε τόσο μεγάλο κράτος, μόνον αυτός είχε τη φυσική ικανότητα να τα κατευθύνει με τον κατάλληλο τρόπο. Χρησιμοποιούσε γι᾽ αυτό σαν πηδάλια κυρίως την ελπίδα και το φόβο, είτε για να περιορίσει τη θρασύτητα των πολιτών είτε για να μετριάσει την αποθάρρυνσή τους και να τους παρηγορήσει. Έδειξε έτσι ότι η ρητορική είναι, κατά τον Πλάτωνα, ένα μέσο για τη διαπαιδαγώγηση των ψυχών και έχει κυριότατο έργο της να κατευθύνει τα ήθη και τα πάθη, σα να είναι κάποιοι τόνοι και φθόγγοι της ψυχής που πρέπει να τους εγγίζει κανείς και να τους χειρίζεται με τον πιο κατάλληλο τρόπο.

Αιτία της επιτυχίας του δεν ήταν απλώς η δύναμη του λόγου του, παρά, όπως λέει ο ιστορικός Θουκυδίδης, η υπόληψη που απόχτησε από τον τρόπο της ζωής του και η εμπιστοσύνη που κέρδισε σαν άνθρωπος ολοφάνερα και ολότελα αφιλόκερδος και ανώτερος από χρήματα. Ενώ την πόλη που ήταν μεγάλη την έκαμε τρισμεγάλη και απεριόριστα πλούσια και ενώ ξεπέρασε στη δύναμη πολλούς βασιλείς και τυράννους, που μερικοί μάλιστα άφησαν μεγάλη κληρονομιά στα παιδιά τους, εκείνος δεν αύξησε ούτε κατά μία δραχμή την περιουσία που του είχε αφήσει ο πατέρας του.

Πλούταρχος – «Περικλής» [15.1, 15.2 και 15.3]

(Πλουτάρχου «Θεμιστοκλής» και «Περικλής», μτφρ Μιχ. Χ. Οικονόμου, Αθήνα, ΟΕΔΒ, 1965)