Αυτοκριτική

Με τον θάνατο του Ρίτσου και του Μινωτή φούντωσαν πάλι οι νεκροφιλικές υπερβολές — αυτές που γυρίζουν συχνά το πένθος σε παρδαλό πανηγύρι και τον πόνο σε ανυπόφορη αισθηματολογία. Ευτυχώς όμως που για τους δύο επιφανείς νεκρούς το μέγεθος θεωρείται και είναι δεδομένο· έτσι μπορούμε, με την κάλυψή τους, να ασκήσουμε κάποια αυτοκριτική της αμετροέπειάς μας, δίχως να κατηγορηθούμε για μιζέρια και φθόνο.

Το πρώτο σύνδρομο της αχαλίνωτης γλώσσας μας, μπροστά στο πένθος των συγγενών και των λίγων πραγματικών φίλων του νεκρού, είναι η όψιμη ανακήρυξή του σε μεγάλον και αθάνατο. Φαντάζομαι πως ο ιστορικός του μέλλοντας που θα ψάχνει τις νεκρολογίες του καιρού μας […] θα μείνει έκθαμβος με τη συσσώρευση τόσου μεγαλείου στον τόπο μας μέσα σε τόσο λίγα χρόνια — ούτε ο χρυσούς αιών των Αθηνών να είμασταν. Κι αυτά σε μια χώρα που η δίκαιη και μετρημένη αναγνώριση των ανθρώπων της τέχνης και του λόγου, όσο ζουν, σπανίζει· όπου η καλή ποίηση παραμένει κατά κανόνα αδιάβαστη και το πράγματι σημαντικό θέατρο ανεπίσκεπτο.

Σκέπτομαι μήπως η όψιμη διακήρυξη μεγαλείου του νεκρού αποτελεί μάλλον λαθραίο αυτοαναφορικό σχόλιο του επαινέτη: γι’ αυτό και οι συνδηλώσεις για στενή φιλία, άκρα εμπιστοσύνη, απόκρυφες εξομολογήσεις του αποδημήσαντος προς τον μεταθανάτιο διαφημιστή. Κι όμως ένας θεός ξέρει σε πόση μοναξιά πεθαίνουν συνήθως οι άνθρωποι των γραμμάτων και της τέχνης — οι ελάχιστες εξαιρέσεις δεν αναιρούν αυτόν τον θλιβερό κανόνα.

Επιτέλους καιρός να καταλάβουμε ότι πάντοτε οι μεγάλοι υπήρξαν και είναι λίγοι: ένας, δύο σε κάθε αιώνα. Αλλά κι αυτοί δεν μπορούν να σταθούν και να φτουρίσουν δίχως να τους στηρίζουν οι μικρότεροι ή και οι μικροί. […]

Σε μας ωστόσο αυτή η αλληλεγγύη συνήθως υπονομεύεται ή και καταστρέφεται, καθώς ανάμεσα στους ελάχιστους πράγματι μεγάλους και τους ευάριθμους χρήσιμους μικρούς παρεμβάλλονται οι αναρίθμητοι μικρομέγαλοι — γέμισε ο τόπος τελευταία από τη φυλή αυτή που σφετερίζεται τους πάντες και τα πάντα.

Από κοντά και από πάνω σ’ αυτήν την επιχείρηση σφετερισμού η πολιτεία: κόμματα και μικροκόμματα· κυβέρνηση και αξιωματική αντιπολίτευση· η Δεξιά και η Αριστερά· ακόμη και ο εκάστοτε Πρόεδρος της Δημοκρατίας μας. Ακούγοντας και διαβάζοντας κάποιος επικήδειες δηλώσεις αυτής της κατηγορίας, θα νόμιζε ότι σ’ αυτόν τον τόπο πολιτισμός και πολιτική κάθε τόσο σφιχταγκαλιάζονται, σαν σιαμαίοι που τους χώρισαν κάποτε βιαίως. Γι’ αυτό και οι πολιτικοί μας συμπεριφέρονται σαν έγκριτοι γραμματολόγοι, πανέτοιμοι για εμβριθείς αξιολογήσεις, δείχνοντας απίστευτη εξοικείωση με τα γράμματα και τις τέχνες, προπάντων όταν νομίζουν ότι έπαιξαν καλά και τον επιθυμητό ιδεολογικό ρόλο — ή περίπου.

[…]

Αν στη ζωή η πολιτεία στο σύνολό της δείχνεται απέναντι στον πολιτισμό ακηδής (σ.σ. αμελής, αδιάφορη), στις κηδείες είναι πανταχού παρούσα, έτοιμη να στεφανώσει νεκρούς, εκείνους που εν ζωή επιδεικτικώς αγνόησε ή και λυσσαλέα κάποτε πολέμησε — της Αριστεράς μη εξαιρουμένης.

Συλλογίζομαι μήπως η θεραπεία αυτού του, άλλως ανήκεστου, κακού βρίσκεται αλλού — όχι, δεν κάνω μαύρο χιούμορ: αν κάποιοι σημαντικοί άνθρωποι της τέχνης και των γραμμάτων, μαζί με την όποια διαθήκη τους, έγραφαν μόνοι τον επικήδειό τους; Αν δήλωναν, ονομαστί, εκείνους που θα δέχονταν να τους πενθήσουν και, ίσως, να μιλήσουν για το πρόσωπό τους; Αν απέκλειαν έτσι τους αυτόκλητους ρήτορες, που βασανίζουν ζώντες και νεκρούς με τις υπερβολές και τις περιαυτολογίες τους; Αν…

Αυτά έγραφε ο Δ. Ν. Μαρωνίτης στο «Βήμα» στις 25 Νοεμβρίου 1990 (τίτλος του άρθρου του, «Μικρομέγαλοι»), δύο μόλις εβδομάδες μετά τον ταυτόχρονο θάνατο (11 Νοεμβρίου 1990) του Αλέξη Μινωτή και του Γιάννη Ρίτσου.

Η άποψή του, αιρετική —ως συνήθως— και τεκμηριωμένη —όπως πάντα—, ξεσκέπαζε την υποκρισία, την αμετροέπεια, το σύνδρομο της αυτοαναφορικότητας.

Ο θάνατος του Διονύση Σαββόπουλου φανέρωσε, άλλη μια φορά, πόσο δίκιο είχε ο Μαρωνίτης.