«Ανασταίνουν» τους νεκρούς συζύγους Ρωσίδες χήρες

Για περίπου 60 δευτερόλεπτα, θλιμμένες χήρες στη Ρωσία μπορούν να δουν για τελευταία φορά τον αγαπημένο τους που έχασε τη ζωή του στον πόλεμο χάρη στην… τεχνολογία. Η «ψηφιακή ανάσταση», όπως την αποκαλεί η Washington Post, έγινε της μόδας στη Ρωσία, αλλά το ερώτημα γεννάται: είναι πράγματι ανακουφιστική για τους πενθούντες;

Όπως αναφέρει ρεπορτάζ της αμερικανικής εφημερίδας, τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης στη Ρωσία  κατακλύζονται από σύντομα βίντεο στα οποία συγγενείς αποχαιρετούν τα νεκρά παιδιά, τους συζύγους και τους γονείς τους, που «ανασταίνονται» για περίπου 60 δευτερόλεπτα — με μάτια που ανοιγοκλείνουν, χείλη που κινούνται, αγκαλιές που δεν συνέβησαν ποτέ.

Η υπηρεσία είναι ιδιαίτερα δημοφιλής μεταξύ συζύγων και μητέρων στρατιωτών που σκοτώθηκαν στη ρωσική εισβολή στην Ουκρανία εδώ και πάνω από τρία χρόνια.

Η λειτουργία της είναι πολύ απλή και οικονομικά προσιτή.

Με περίπου 30 δολάρια, συντετριμμένοι συγγενείς μπορούν να στείλουν μια φωτογραφία του αγαπημένου τους σε έναν συντάκτη μέσω bot στο Telegram ή σε σελίδα στο VKontakte, τη ρωσική εκδοχή του Facebook, και να λάβουν ένα σύντομο κινούμενο κλιπ. Με άλλα 30 δολάρια, ο νεκρός μπορεί να «μιλήσει» ξανά μέσω προσομοίωσης της φωνής του, που προσαρμόζεται από παλιές ηχογραφήσεις.

Τα περισσότερα κλιπ ακολουθούν ένα παρόμοιο μοτίβο, δηλαδή ένας στρατιώτης αγκαλιάζει για τελευταία φορά τη σύζυγο ή τους γονείς του πριν «πάει στον παράδεισο», με μουσική υπόκρουση μιας μπαλάντας.

Ενδεικτικό ρωσικό βίντεο ψηφιακής αναπαράστασης νεκρού στρατιώτη με τη σύζυγό του.

Ενδεικτικά η Γελένα Κιργκίζοβα, χήρα αξιωματικού που έχασε τη ζωή του το καλοκαίρι του 2022, παρήγγειλε ένα βίντεο που ο άνδρας φορώντας ένα λαμπερό ασημί γαμπριάτικο κοστούμι ακουμπά απαλά τα χείλη του στα χείλη της, όντας εκείνη ντυμένη νύφη. Ωστόσο, στο επόμενο καρέ, φορά στρατιωτική παραλλαγή και ανεβαίνει μια λευκή σκάλα, μέσα από πύλες προς τα σύννεφα, ενώ κουνά το χέρι του για αντίο.

Στη νεκρολογία της εξήγησε ότι η σορός του δεν επιστράφηκε ποτέ στην οικογένεια, καθώς δεν βρέθηκε. «Για πολύ καιρό, όλα ήταν σκεπασμένα με μυστήριο. Η σορός του δεν μας επιστράφηκε ποτέ, δεν έγινε κηδεία, δεν υπήρξε ευκαιρία για αποχαιρετισμό», είπε η Γελένα.

«Αναζήτησα αυτόπτες μάρτυρες και διεξήγαγα τη δική μου έρευνα για να ανακαλύψω την αλήθεια. Μόνο αργότερα έμαθα από τους συντρόφους του ότι ο Νικήτα πέθανε σαν αληθινός πολεμιστής», έγραψε. «Ο θάνατός του ήταν οδυνηρός, αλλά αξιοπρεπής».

Πάνω από 500 παραγγελίες ημερησίως

Η Άννα Κοραμπλιόβα, ιδρύτρια της σελίδας στο VKontakte με τίτλο «Τελική Συνάντηση» που έκανε τη τάση να γίνει viral στη Ρωσία, άρχισε να πειραματίζεται με την τεχνητή νοημοσύνη περίπου πριν από έναν χρόνο. Αρχικά δημιουργούσε βίντεο όπου άνθρωποι «τοποθετούνταν» στις παιδικές τους φωτογραφίες ώστε να φαίνεται πως συναντούν και αγκαλιάζουν τον νεότερο εαυτό τους.

Την άνοιξη του 2025, έλαβε μήνυμα από μια γυναίκα που της ζήτησε να δημιουργήσει ένα animation όπου αγκαλιάζει τον αδελφό της, ο οποίος σκοτώθηκε στον πόλεμο. Η Κοραμπλιόβα το έκανε δωρεάν με αντάλλαγμα την άδεια να το αναρτήσει στη σελίδα της. Μέσα σε δύο εβδομάδες, το κλιπ έγινε viral και οι παραγγελίες έφταναν έως και τις 500 την ημέρα.

Τον Μάιο δημιούργησε τη σελίδα «Τελική Συνάντηση» και συνεχίζει να δουλεύει τις παραγγελίες που έλαβε εκείνον τον μήνα, ενώ άλλοι μπαίνουν σε λίστα αναμονής. Περιέγραψε το πρότζεκτ ως «θεραπεία» που βοηθά τους ανθρώπους να διαχειριστούν το πένθος.

Χρειάζεται περίπου δύο ημέρες για κάθε βίντεο, είπε, καθώς παίρνει «συνεντεύξεις» από τους ενδιαφερόμενους και προσπαθεί να βελτιώσει την ποιότητα των φωτογραφιών που της στέλνουν, η οποία συχνά είναι χαμηλή. Το πρότζεκτ είναι εξαντλητικό, εξήγησε στην αμερικανική εφημερίδα, τόσο λόγω των ιστοριών που ακούει από όσους ζητούν τα βίντεο όσο και λόγω των μηνυμάτων μίσους που, όπως λέει, λαμβάνει στις σελίδες της.

«Οι άνθρωποι συνήθως δεν εκτιμούν αρκετά αυτά που έχουν στη ζωή, δεν λένε αρκετά ότι αγαπούν, δεν αγκαλιάζονται αρκετά», είπε η Κοραμπλιόβα. «Από τα σχόλια που λαμβάνω, νιώθουν πιο ανάλαφροι όταν το βλέπουν σε βίντεο, έχουν την ευκαιρία να μιλήσουν άλλη μία φορά. Έχω λάβει πολλά αιτήματα από γυναίκες που είπαν “δεν πρόλαβα να πω αντίο πριν [ο σύζυγός μου] φύγει” ή ότι “τσακωθήκαμε και μετά πέθανε”».

Κάνουν τους νεκρούς άβαταρ

Αυτά τα βίντεο όμως δεν θα μπορούσαν να μη διχάσουν επιστήμονες και κοινωνία. Στα ρωσικά μέσα κοινωνικής δικτύωσης, κάποιοι τα βρίσκουν ανησυχητικά και ανατριχιαστικά, ενώ άλλοι αντιτείνουν ότι προσφέρουν παρηγοριά και τα παρομοιάζουν με συνεδρίες μέντιουμ ή προσευχές.

 «Οι ταχείες εξελίξεις στη γενετική τεχνητής νοημοσύνης σημαίνουν ότι σχεδόν οποιοσδήποτε με πρόσβαση στο διαδίκτυο και βασικές γνώσεις μπορεί να «αναστήσει» έναν αγαπημένο που πέθανε», είχε δηλώσει στη Guardian η δρ Katarzyna Nowaczyk-Basińska, που συμμετείχε σε σχετική μελέτη του Πανεπιστημίου του Κέιμπριτζ.

Ωστόσο, για την ίδια «αυτός ο τομέας της τεχνητής νοημοσύνης είναι ένα ναρκοπέδιο ηθικών ζητημάτων. Είναι σημαντικό να δίνεται προτεραιότητα στην αξιοπρέπεια του εκλιπόντος και να διασφαλίζεται ότι αυτή δεν υποσκάπτεται από τα οικονομικά κίνητρα των υπηρεσιών «ψηφιακής μεταθανάτιας ζωής», για παράδειγμα».

Σύμφωνα με τη μελέτη «καμία υπηρεσία αναδημιουργίας δεν μπορεί να αποδείξει ότι η αλληλεπίδραση παιδιών με “deadbots” είναι ωφέλιμη ή, έστω, ότι δεν βλάπτει αυτή τη ευάλωτη ομάδα».

Για τη διαφύλαξη της αξιοπρέπειας των νεκρών, καθώς και της ψυχολογικής ευημερίας των ζωντανών, οι ερευνητές προτείνουν ένα σύνολο βέλτιστων πρακτικών που ενδέχεται να απαιτούν ακόμη και ρυθμιστική παρέμβαση.

Συχνή ένσταση είναι ότι συναισθηματικά ευάλωτοι χρήστες μπορεί να επενδύσουν τόσο στις αλληλεπιδράσεις τους ώστε να συγχέουν το chatbot με τον εκλιπόντα ή να χάνουν από τα μάτια τους ότι το πρόσωπο έχει φύγει. Όπως το θέτει ο φιλόσοφος Πάτρικ Στόουκς, μπορεί «να συνηθίσουμε τόσο πολύ τα άβαταρ των νεκρών ώστε να τα αποδεχόμαστε και να τα αντιμετωπίζουμε σαν να είναι οι ίδιοι οι νεκροί». Τέτοια ανησυχία υποδηλώνει ότι η ενδεχόμενη ωφέλεια των chatbots εδράζεται σε παραληρητική σκέψη, σημειώνει ο καθηγητής φιλοσοφίας στο Πολυτεχνικό Πολιτειακό Πανεπιστήμιο της Καλιφόρνιας Ντάνιελ Στόρι.

Δεν ανταποδίδουν συναισθήματα

Μια άλλη ανησυχία, λέει σε ανάλυσή του στο Aeon Ντάνιελ Στόρι αφορά την έλλειψη «εσωτερικής ζωής» στα chatbots.

Επικριτές όπως η φιλόσοφος Shannon Vallor υποστηρίζουν ότι υπάρχει κάτι ελλιπές στους συναισθηματικούς δεσμούς με οντότητες που δεν μπορούν να ανταποδώσουν ενδιαφέρον ή στοργή — στην αγάπη που συντηρείται από την «οικονομική ορθολογικότητα της ανταλλαγής» αντί για μια πιο εύθραυστη «ένωση αισθήματος και πράξης». Και αυτές οι μονόπλευρες σχέσεις ενέχουν κίνδυνο υπερεξάρτησης, κοινωνικής απομόνωσης και εκμετάλλευσης.

Ο κίνδυνος είναι ιδιαίτερα οξύς όταν τα chatbots των νεκρών παράγονται από εταιρείες με οικονομικό κίνητρο να χειραγωγούν χρήστες και να μεγιστοποιούν την «εμπλοκή». Ένα ιδιαίτερα μονεταρισμένο ή παιχνιδιάρικων chatbot των νεκρών («ξεκλειδώστε τα “στοργικά” γνωρίσματα με μικρό αντίτιμο!» ή «μπαίνετε κάθε μέρα για να ανεβείτε επίπεδο!») μπορεί να είναι επικίνδυνο εργαλείο στα χέρια μιας ασυνείδητης εταιρείας.

Καθησυχαστική άποψη

Ωστόσο, η Κοραμπλιόβα –η οποία έχει πλέον μια τέτοια εταιρεία- βλέπει τη χρήση της τεχνητής νοημοσύνης πολύ διαφορετικά, καθώς έχει φυσικά κέρδος.

«Πιστεύω ότι η τεχνητή νοημοσύνη είναι ένα ισχυρό εργαλείο και είναι σημαντικό να χρησιμοποιείται υπεύθυνα και για καλό σκοπό», είπε. «Ξέρω ότι υπάρχουν πολλές απόψεις. Έχω λάβει πολλά υβριστικά μηνύματα και κατάρες στα προσωπικά μου μηνύματα… αλλά θεωρώ ότι αν αυτά τα βίντεο βοηθούν κάποιον, αξίζει να γίνονται».

Συνήγορος αυτών των πρακτικών είναι, από φιλοσοφικής άποψης, και ο Στόρι, καθώς όπως σημειώνει ζούμε ούτως ή άλλως, μέσα από πλήθος «ουσιαστικών μυθοπλασιών», με την προσωπική μνήμη να είναι μία από αυτές.

«Όπως τα απομνημονεύματα, οι φωτογραφίες, οι επιστολές και οι προφορικές ιστορίες, έτσι και τα chatbots των νεκρών μπορούν να υπηρετήσουν τους πολλούς σκοπούς των «αναζητήσεων μνήμης» μας, δίνοντας πλαίσιο στις ζωές μας, τις σχέσεις και τις ταυτότητές μας, καθώς βοηθούν να σφυρηλατήσουμε δεσμούς στον χρόνο» σημειώνει.

Ο διορατικός χρήστης, λέει, θα πρέπει να βλέπει τα chatbots ανάλογα. Ανάλογα με τον σχεδιασμό τους, μπορούν να αναπαριστούν ένα πρόσωπο με πολλούς τρόπους. «Η υπόθεση ότι ένα chatbot προσφέρει -ή επιδιώκει να προσφέρει- «αυθεντική αναπαραγωγή» ενός εκλιπόντος έχει τόσο νόημα όσο η υπόθεση ότι η ερμηνεία ενός ιστορικού προσώπου σε ένα δράμα είναι η μοναδική πιστή απεικόνιση».

Δεν παραπλανούν

Όπως σημειώθηκε παραπάνω, στα ρωσικά βίντεο, αναπαρίστανται νεκροί στρατιώτες να αποχαιρετούν την οικογένειά τους. Για τον Στόρι, αυτή η μετατόπιση -από τα chatbots ως «συντρόφους» στα chatbots ως εργαλεία καλλιτεχνικής μνήμης- αφοπλίζει πολλές κοινές ανησυχίες.

«Από αυτή τη σκοπιά, οι «ηθοποιοί-chatbots» δεν στοχεύουν αναγκαστικά στον ρεαλισμό. Δεν μπορούν και δεν θα «συλλάβουν» πλήρως έναν εκλιπόντα. Δεν παραπλανούν τους χρήστες ώστε να συμπεριφέρονται σαν οι νεκροί να είναι ζωντανοί, ούτε τους κάνουν να πιστεύουν ότι μιλούν με πραγματικό πρόσωπο. Αντίθετα, υπογραμμίζουν την απουσία στον πραγματικό κόσμο, ενεργοποιώντας τη μνήμη σε φανταστικούς χώρους» λέει.

Επιπλέον, προσθέτει ότι οι ανησυχίες για μονόπλευρες «σχέσεις» με τους «ηθοποιούς-chatbots» είναι άστοχες, καθώς το φυσικό αντικείμενο προσκόλλησης του χρήστη είναι ο εκλιπών και, κατ’ επέκταση, οι χαρακτήρες που τον εκπροσωπούν — όχι τα εργαλεία που τους παράγουν.

«Αυτά τα εργαλεία -συγκεκριμένα chatbots σε συγκεκριμένες πλατφόρμες με εξελισσόμενα σύνολα δεδομένων- θα είναι τυπικά εναλλάξιμα και εφήμερα, σε αντίθεση με το μοναδικό πρόσωπο που πέθανε. Αν υπηρετούν καλλιτεχνικούς, αντί για εμπορικούς, σκοπούς, οι δεσμοί που καλλιεργούν θα είναι θρεπτικοί και όχι εθιστικοί».

Για τον ίδιο, η φαντασία είναι αναπόσπαστη από κάθε δημιουργική αναπαράσταση του παρελθόντος διότι είναι άρρηκτα δεμένη με τη μνήμη και την ιστορική ερμηνεία. «Δεν προβάλλουμε τη φαντασία για να εγκαταλείψουμε την αλήθεια, αλλά για να δείξουμε πώς η αλήθεια μπορεί να ρέει μέσα από τη φαντασία μας».