Κ. Θ. Δημαράς: Το αιώνιο δίλημμα για την ανθρωπότητα

Στο έξοχο κείμενό του για τον Τ. Σ. Έλιοτ που δημοσιεύσαμε μόλις χθες, ο Κώστας Σταματίου ανέτρεχε στον Ηράκλειτο και στην περίφημη ρήση του «Οδός άνω κάτω μία και ωυτή» (ο ανήφορος και ο κατήφορος είναι ο ίδιος δρόμος).

«Το όλον ένα» εξηγούσε ο Σταματίου, αντλώντας έμπνευση τόσο από τον αινιγματικό προσωκρατικό όσο και από τον κατά κανόνα σκοτεινό αμερικανο-βρετανό στοχαστή.

Πίσω από την αέναη ροή και μεταβολή των πραγμάτων, πίσω από τις παντοειδείς εντάσεις και αντιθέσεις, βρίσκεται μια τελική ενότητα, που τα περιέχει όλα, πρέσβευε ο εφέσιος φιλόσοφος.

Την άποψη αυτήν φαίνεται να ασπάζεται και ο σπουδαίος Κ. Θ. Δημαράς, σε επιφυλλίδα του που είχε δημοσιευτεί στο «Βήμα» την Παρασκευή 27 Ιουλίου 1973 και έφερε το χαρακτηριστικό τίτλο «Η τραμπάλα». Από εκεί προέρχεται το ακόλουθο απόσπασμα:

[…] Μα σήμερα ο λόγος μας θα είναι τα όρια μέσα στα οποία βλέπουμε να κλείνεται κάθε ανθρώπινη πολυφωνία, κάθε ανθρώπινη φωνή. Για πρόοδο δεν υπάρχει θέμα, όταν μιλούμε για τον ανθρώπινο χαρακτήρα, για την ιδιοσυγκρασία του ανθρώπου, για την διανοητικότητά του, για την συναισθηματική του ζωή. Το έλεγα πάλι τις προάλλες: παρόμοια, εξίσου καλά, μπορεί κανείς να ερμηνεύσει μια ενέργεια, την αντίδραση ενός ανθρώπου εμπρός σε ένα περιστατικό, είτε παίρνοντας λαβή από έναν στίχο του Καβάφη, είτε από ένα χωρίο του Θεοφράστου ή του Μάρκου Αυρηλίου. Τα ίδια κίνητρα, σε όλη την γνωστή μας ανθρώπινη ιστορία, από τα παλιά χρόνια ως τα σημερινά: τα πάθη, τα συμφέροντα, ο φόβος, η επιθυμία για καλοπέραση, το παιγνίδι και ακόμη ένα ή δύο άλλα, όπως η συνείδηση του χρέους ή η φιλαρχία. Η χαρακτηρολογία, που είναι, χωρίς αμφιβολία, μία από τις πλουσιότερες σε υποσχέσεις επιστήμη, έχει, για πολλούς λόγους, είπαμε, μείνει ακόμη στο στάδιο των αναζητήσεων, και όχι πάντοτε σε κατάλληλα χέρια· αλλά θα έρθει ώρα να μας διδάξει πολλά, και να μας μάθει να ερμηνεύουμε πολλά της ιστορίας.

«ΤΟ ΒΗΜΑ», 27.7.1973, Ιστορικό Αρχείο «ΤΟ ΒΗΜΑ» & «ΤΑ ΝΕΑ»

Για πρόοδο, όχι, λοιπόν· μιλούν για ανακύκληση, και μάλιστα, καθώς οι φιλόσοφοι τρέφονται από την αφαίρεση και την γενίκευση, για ανακύκληση αιώνια. Τούτο θα έπρεπε να σημαίνει, να υποδηλώνει την αποδοχή μιας μορφής προόδου: αληθινά, δεν μας δίνουν την εικόνα, στις περιπτώσεις αυτές, του σκορπιού που δαγκώνει την ουρά του, αλλά μάλλον ενός ελατηρίου, που ολοένα περνάει και ξαναπερνάει από τις ίδιες θέσεις, αλλά ολοένα και πιο υψηλά. Όχι ανακύκληση: τραμπάλα, ακατάπαυτα, χωρίς μετατόπιση, χωρίς μεταβολή. Η ανθρωπότητα, αφότου την ξέρουμε μέσα στον χώρο της ιστορίας, δεν εβγήκε ποτέ από το δίλημμα που σχηματίζουν ο στοχασμός και το συναίσθημα. Δίλημμα πάντοτε, με ποικίλα ζευγάρια ονομάτων, που πάνε από το απολλώνιο και το διονυσιακό ως τον ρυθμό της αναπνοής, της καρδιάς, του βηματισμού.

«ΤΟ ΒΗΜΑ», 27.7.1973, Ιστορικό Αρχείο «ΤΟ ΒΗΜΑ» & «ΤΑ ΝΕΑ»

Και τούτο ισχύει για όλες τις ανθρώπινες εκδηλώσεις. Όταν είμουν παιδί, οι πολύ γέροι είταν εντελώς ξουρισμένοι, ενώ οι απλώς πρεσβύτεροι είχαν γένια και μουστάκια. Και πάει λέοντας. Οι παλιοί, αρκούσε να κρατήσουν ολίγο καιρό στο ντουλάπι τα κοστούμια τους, για να τα δουν ύστερα να γίνονται ξανά της μόδας· όπου και να κοιτάξει κανείς βρίσκει εμπρός του αυτόν τον δίσημο ρυθμό, ο οποίος, κι αν εκφράζεται έτσι στα απλά και στα καθημερινά πράγματα, εκφράζει όμως τον κλοιό μέσα στον οποίο ζει ο άνθρωπος. Ό,τι είπα για τις φορεσιές ισχύει και για τις κοσμοθεωρίες: αρκεί να τις φυλάξει κανείς λίγο στο χρονοντούλαπο, για να τις ξαναβγάλει στην ώρα τους, και να είναι πάλι της μόδας. Δύο αιώνες τώρα παρακολουθούμε με απόλυτη ακρίβεια το αδιάκοπο πάει κι έλα ανάμεσα στον θετικισμό και την μυστικόπαθη διάθεση με ό,τι ονόματα κι αν την ονοματίσουμε.

Το περίεργο μέσα σε όλα αυτά είναι ότι οι διανοούμενοι συμπεριφέρονται σαν να μην ήξεραν ότι η κίνηση, επάνω στον σταθερό άξονα, ξαναφέρνει την ανθρωπότητα εκεί όπου ξαναείταν. Και διαβάζουμε, με τον ίδιο στόμφο πάντοτε διατυπωμένη —γιατί ούτε αυτός άλλαξε—, την βεβαίωση ότι «η επιστήμη απέδειξε»· τι απέδειξε; ό,τι, αν θέλουμε, διέψευδε χθες και ό,τι, αν θέλουμε, θα διαψεύδει αύριο: μετατοπίζοντας τα σύνορα του αγνώστου, η επιστήμη αφήνει πάντοτε ανέγγιχτο τον χώρο του μυστηρίου. Έτσι, μια την τραβούν με το μέρος τους οι θρησκευόμενοι και μια οι άθρησκοι, διαδοχικά, πάντοτε με την ίδια τάξη, και την ίδια, σχετική, αποτελεσματικότητα. Σήμερα οι υπερβατικές αξίες είναι στα επάνω· όμως, όσοι στενοχωριούνται γι’ αυτό, δεν έχουν παρά να περιμένουν, και όσοι καμαρώνουν δεν έχουν παρά να διαβάσουν ιστορία. Στην τραμπάλα, θα έλεγε πάλι ο Ηράκλειτος, οδός άνω και κάτω η αυτή.

Στην κεντρική φωτογραφία του παρόντος άρθρου, φωτογραφία του Κ. Θ. Δημαρά από τη συλλογή Φίλιππου Παππά.