Άγγελος Τερζάκης: Δίχως αγώνα, ηρωισμό άδοξο, αναιρείται η ίδια η ζωή

Στην εποχή μας (δεν λέω στον αιώνα μας, γιατί το ύφος του δεν είναι απ’ αρχής ομοιόμορφο) όλες οι έννοιες και οι αφηρημένοι όροι που τις εκφράζουν έχουν διαφθαρεί. Φθαρεί και διαφθαρεί. Αυτό δα είναι κοινός τόπος· το δηλώνουν αδίσταχτα κι’ εκείνοι ακόμα που συμβάλλουν συστηματικά στον ξεπεσμό των «ηθικών αξιών», όπως τις λέμε.

Μια από τις κυριώτερες λέξεις που έχουν χάσει το περιεχόμενό τους —θα μπορούσαμε να πούμε και την «τιμή» τους— είναι ο ηρωισμός. Λέξη ωραία, εύηχη, σημαντική, υψηλή, έχασε το ανάστημά της από τότε που την έζεψαν στο άρμα του κομματισμού. Αυτό έγινε στα μεσοπολεμικά χρόνια. Αφετηρία και τόπος της δολιοφθοράς όχι βέβαια η μικρή μας χώρα. Εμείς εδώ ακολουθήσαμε φιλότιμα, όπως ακολουθούν οι περιθωριακές σε σύγκριση με τις αξιολογικά κεντρικές, τις μεγάλες χώρες. Αφήστε με να πω, επειδή την έζησα ως μόριο γενιάς, τη θλίψη που δοκίμασα όταν είδα πως το κακό είχε συντελεστεί. Δεν είταν θλίψη για ό,τι έχασε μια ιδεολογική επαγγελία, που άλλωστε δεν με είχε πείσει. Είτανε θλίψη για ό,τι έχανε έτσι η ηθική παρακαταθήκη του ανθρώπου. Είναι λιγότερο πλούσια από όσο το υποθέτουμε. Ο «ηρωισμός», σ’ όλες τις εποχές, στάθηκε εξαίρεση που θεμελίωνε την ηθική καταξίωση, την ψυχική τόνωση και παρηγοριά του ανθρώπου. Κανένας δεν είχε, δεν θάπρεπε να έχει, το δικαίωμα να την ξεπουλήσει.

«ΤΟ ΒΗΜΑ», 10.9.1975, Ιστορικό Αρχείο «ΤΟ ΒΗΜΑ» & «ΤΑ ΝΕΑ»

Το χειρότερο είταν ότι, πλάι στην αδιάκριτα, τη σπάταλα χορηγημένη αυτή τιμή για λόγους κομματικού καιροσκοπισμού, πλάι στον ευτελισμό του όρου, αναφαίνονταν κάθε τόσο και δείγματα γνήσιου, τραγικού ηρωισμού, όπως στα πολεμικά πεδία, αλλά και στη σφαίρα της ιδιωτικής ζωής. Τι να γίνει! Τα χλωρά καίγονταν μαζί με τα ξερά. Ακούγοντας να λένε κάποιον «ήρωα», δεν ήξερες πια αν έχεις να κάνεις με μια ζηλευτή όσο κι’ οδυνηρή, μια σπάνια πραγματικότητα, ή με κάτι σαν παράσημο που το απονέμουν με τη σέσουλα, σ’ ολόκληρες κατηγορίες ατόμων ή και ύστερα από πιέσεις του ενδιαφερόμενου. Την καταρράκωση του ηρωισμού στη δημόσια ζωή, την κορύφωνε απροσδόκητα η συχνότατα αντίθετη ενέργεια: εκείνον που τον είχανε ανακηρύξει προχτές ήρωα, τον στιγμάτιζαν σήμερα για προδότη. Καθώς το σύμπτωμα αφορούσε όχι έναν αλλά πλήθος ανθρώπων, δυσκολευόσουνα να πιστέψεις, και μάλιστα έτσι, δίχως πειστήρια, πως άνθρωποι άξιοι να τιμηθούν ως ήρωες, είτανε σύγκαιρα (σ.σ. συγχρόνως) ικανοί για την επαίσχυντη πράξη της προδοσίας.

Λυπάμαι που αναφέρομαι σε συμπτώματα πασίγνωστα, πολύ περισσότερο που δεν έχω την παραμικρή πρόθεση να κρίνω την ιστορία όποιας και νάναι ξένης χώρας. Τ’ ανέφερα ωστόσο ως αναγκαίο προοίμιο, για να μεταφερθώ στο ειδικό μου θέμα. Από τη μια η δημόσια ζωή, η πάμφωτη· από την άλλη η ιδιωτική, η άσημη. Σ’ αυτήν θέλω να σταματήσω.

«ΤΟ ΒΗΜΑ», 10.9.1975, Ιστορικό Αρχείο «ΤΟ ΒΗΜΑ» & «ΤΑ ΝΕΑ»

Δεν έχουμε, θαρώ, αρκετά προσέξει, τιμήσει, τον ηρωισμό —τι λέω! τις απειράριθμες πράξεις και μορφές ηρωισμού— που χρειάζεται να κάνει ένας κοινός άνθρωπος για να τα βγάλει πέρα στη ζωή. Οι περιστάσεις τον ξαφνιάζουν αδιάκοπα, του ζητάνε, του απαιτούν στάσεις και πράξεις που, λογικά, θα έπρεπε να τις θεωρούμε πως ξεπερνάνε κατά πολύ τη μπόρεσή του. Το ανάστημά του. Δεν θα δοκιμάσω να τις απαριθμήσω εδώ, έστω κι’ ενδεικτικά. Θα είταν περισσολογία. Έπειτα, πόσες δεν είναι οι ποικιλίες τους! «Η ζωή, λέμε, είναι αγώνας», και με τούτον τον λόγο δεν προσυπογράφουμε μηχανικά ένα αξίωμα απρόσωπο, μια διαπίστωση αυτονόητη, αλλά δηλώνουμε συμμόρφωση με μιαν αναγκαιότητα αυτόχρημα (σ.σ. πραγματικά, καθ’ ολοκληρίαν) συστατική του βίου. Του κάθε βίου. Κανένα έμβιο ον δεν εξαιρείται από τον νόμο τούτον. Λίγο αν το συλλογιστούμε, θα καταλάβουμε πως το αξίωμά μας κρύβει μια ταυτολογία. Ζωή κι’ αγώνας μάς φαίνονται αλληλέγγυα, έννοιες αμοιβαία ανταλλάξιμες, κάτι σαν άγονη καταφυγή μας από τη μια στην άλλη. Άγονη; Όχι εντελώς. Σ’ αυτό το κρυφτούλι, περνάμε από τη μιαν έννοια στην άλλη για να εγκαρτερήσουμε, να εγκαρδιωθούμε. Η παραδοχή που είπαμε πριν, περιέχεται στη λέξη αγώνας: λέξη με αποφθεγματική εδώ αξίωση, δίδαγμα πανάρχαιο, προπατορικό, ενώ η λέξη ζωή εκφράζει κάτι σα χάρισμα, μιαν άνωθεν δωρεά. Μόνο που η σύζευξη των δύο όρων, «ζωή» κι’ «αγώνας», περιέχει για μας ένα ερώτημα χαμηλόφωνο, κάτι που δείχνει ότι, στην πραγματικότητα, δεν πρόκειται για ταυτολογία. Αν είναι παραδοχή, χαρακτηρισμός κι’ εγκαρτέρηση, περικλείνει κι’ έναν υπαινιγμό σε ανεκδήλωτη, παθητική —αν επιτρέπεται το οξύμωρο— ανταρσία.

Θα ήθελα να κάνω την επιφυλλίδα τούτη εγκώμιο των άδοξων ηρώων της καθημερινής ζωής· ηρώων που δεν μάχονται για μιαν ιδέα αλλά και που δεν είναι για τούτο αμελητέοι, λιγότερο δραματικοί. Η προσπάθεια η βαρύτατη, αυτή βαθμολογεί, όχι το κίνητρο. Ένας άνθρωπος του κοινού επιπέδου που μάχεται σκληρά για να επιβιώσει, να προφυλάξει τον εαυτό του και τους δικούς του από κάθε επιβουλή είτε φυσική είτε ανθρώπινη, να διεκδικήσει ένα ελάχιστο έστω ποσοστό ευτυχίας, δικής του και των απ’ αυτόν εξαρτημένων, ενσαρκώνει έναν τύπο ήρωα δίχως λάμψη, αλλά και γι’ αυτό ίσως πιο βαθύ. Εδώ δεν υπάρχει το τυχόν αντιστάθμισμα της φιλοδοξίας ή της ελπίδας πως έτσι, με τον αγώνα και την αυταπάρνηση, κάτι μελλοντικό θα οικοδομηθεί, σεβαστό για τους επιγενόμενους, που θα δικαιώσουν ή και θα θαυμάσουν τον αυτοθυσιασμένο. Εδώ δεν υπάρχει ούτε η εμψυχωτική έξαρση. Ο αγώνας είναι το ακριβό τίμημα μιας συμμετοχής σου στην ύπαρξη, που δεν την έχεις καν ζητήσει. Σου δόθηκε ανωτερότητα. Την κρίνεις, γιατί είσαι ον εφοδιασμένο με νου αιτιοκρατικό. Η απάντηση που θα λάβεις είναι πως επειδή εσύ θέλησες να ξέρεις το «γιατί» των πάντων, ή τουλάχιστον το γιατί να είναι συστατικά της ζωής σου ο πόνος, η αγωνία και ο θάνατος, δεν θα πει κι’ ότι κάποια αυθεντική εξήγηση πρέπει να σου δοθεί. Ας κάνουμε ένα ακόμα βήμα: πιθανότατα, η απάντηση είναι κι’ αυτή εξ υπαρχής δοσμένη, σε γλώσσα άλλη, συμβολική, γραμμένη στο στερέωμα και στην ψυχή σου. Αλλά δεν συμφωνούν οι γλώσσες μας, εκείνη και η δική μας. Μπορεί να είσαι πλάσμα προορισμένο ν’ αναζητεί μονάχα, με την έννοια να φαρδαίνει ολοένα η αντίληψή του, να ξεπεράσει κάποτε το φράγμα της αιτιοκρατίας κάνοντας χρήση άλλων μέσων, που λαγοκοιμόνται αναξιοποίητα μέσα μας, αγύμναστα. Έχουμε ενδείξεις, αλλά φευγαλέες, υπαινικτικές, για κάτι τέτοιο. Μερικοί τις αρνιόνται ανεξέταστα, τις περιφρονούν· άλλοι τις υπερτιμούν, δηλαδή καμώνονται πως μαντεύουν το αναποκρυπτογράφητο ψέλλισμά τους. Σ’ αυτό το στάδιο βρισκόμαστε· μην εκβιάσουμε απαντήσεις, γιατί δεν θα μπορούμε ύστερα να ξεχωρίσουμε την υποθετική ρήση από τον ευσεβή μας πόθο.

Και τώρα μια κατάληξη, που δεν είναι λύση: ο ηρωισμός προβάλλει όχι σαν εξαίρεση, αλλά σαν προσταγή συνυφασμένη με την ίδια τη ζωή. Τι, ποιος το έχει θελήσει έτσι, επιβάλει; Όταν βρούμε την απάντηση σ’ αυτό το ερώτημα, θα έχουμε, την ίδια στιγμή, καταργήσει την «ανθρώπινη φύση». Λέμε ανθρώπινο το λειψό, το όχι τέλειο, και για τούτο άξιο συμπόνιας. Από το ορόσημο αυτό και πέρα, εμείς οι τωρινοί δεν ξεκρίνουμε (σ.σ. ξεχωρίζουμε, διακρίνουμε) τίποτα. Είμαστε ό,τι ο προάνθρωπος για τον βιολογικά διαφοροποιημένον απόγονό του. Δίχως αγώνα, ηρωισμό άδοξο, αναιρείται η ίδια η ζωή.

*Επιφυλλίδα του Άγγελου Τερζάκη, που έφερε τον τίτλο «Οι άσημοι» και είχε δημοσιευτεί στην εφημερίδα «Το Βήμα» πριν από μισόν ακριβώς αιώνα, στις 10 Σεπτεμβρίου 1975, ημέρα Τετάρτη και πάλι.

Σε συνάρτηση με τα ανωτέρω, και θεωρώντας προφανώς τον εαυτό του «έναν τύπο ήρωα δίχως λάμψη», ο Τερζάκης είχε δηλώσει τα εξής:

Δούλεψα πάντοτε σκληρά και δεν ζήτησα ποτέ ανταμοιβή ή αναπαμό για τον μόχθο μου. Όταν κάνω τον εσωτερικό έλεγχο της ζωής μου, ένα μόνο βρίσκω στοιχείο συγκινητικό: αυτή την αφοσίωση, την ολοκληρωτική, την αφειδώλευτη, του ταγμένου. Δεν πρόκειται σε καμιά περίσταση ν’ αλλάξω συμπεριφορά ούτε «κατά κεραίαν».

Τ’ όνειρό μου είναι να πεθάνω με την πένα στο χέρι. Η φιλοδοξία μου παραμένει η παλιά: να σταθώ ως το τέλος όχι υπηρέτης του εαυτού μου, αλλά της αποστολής που μου έλαχε η τιμή να υπηρετώ.

Θέλετε να την πείτε χίμαιρα; Πείτε την όπως σας αρέσει. Κανένα ρεαλιστικό αντίκρισμα δεν θα με αποσπάσει από το όνειρό μου το επίμονο να παραστέκομαι τον άνθρωπο και τον λαό μας.