Οι «αναγνώστες πούρων» στην Κούβα διαβάζουν ποίηση στους στρίφτες που ρολάρουν τα Cohiba

Η Felicia Alejandra Torres Rodríguez κάθεται και χτυπά το κουδούνι. Λίγα δευτερόλεπτα αργότερα, οι στρίφτες των πούρων βγάζουν τα ακουστικά τους και αφήνουν στην άκρη τα κινητά τους τηλέφωνα.

Η La lectora – η αναγνώστρια των πούρων – φτάνει ακριβώς στις 11:00 π.μ. για να διαβάσει στη δεύτερη βάρδια της ημέρας ένα απόσπασμα από ένα από τα τραγούδια του Eliseo Grenet: «Θα είσαι, όπως ο πράσινος καπνός στη θάλασσα, ένας ύπνος ζωής στην καυτή και αγαπημένη Γη του Θεού».

«Μυρίζεις το φυτό του καπνού και ακούς τις φωνές μας»

Διαβάζει δυνατά από ένα μικρό αναλόγιο, που φυλάσσεται πίσω από ένα γλυπτό του Τσε Γκεβάρα και το προσεκτικό βλέμμα των εργατών, οι οποίοι αναζητούν τις εκφράσεις της ενώ το πρόσωπό της κοιτάζει προς το πάτωμα. Στο εργοστάσιο καπνού Partagás στην καρδιά της Αβάνας, τα πιο περιζήτητα πούρα του κόσμου περνούν από τον τελευταίο χειροποίητο έλεγχο πριν εξαχθούν στην Ευρώπη ή την Κίνα.

Εδώ, υγραίνονται, τυλίγονται, ωριμάζουν και εμποτίζονται με τη φωνή της Torres που διαβάζει τα ποιήματα του José Martí ή τη λογοτεχνία του Gabriel García Márquez. «Όταν ανοίγεις ένα κουτί πούρα», λέει, «μυρίζεις το φυτό του καπνού και ακούς τις φωνές μας».

Πριν από πέντε χρόνια, εγκατέλειψε το επάγγελμα του ωρολογοποιού για να γίνει «αναγνώστρια πούρων» σε ένα από τα πιο παραδοσιακά εργοστάσια της χώρας. Όταν ξεκίνησε η πανδημία η Torres – σήμερα 58 ετών, «η νεότερη αναγνώστρια πούρων από όλους» – έμαθε για μια κενή θέση και ξεκίνησε τη διαδικασία επιλογής 21 ημερών.

Η επιλογή των ειδήσεων και των μυθιστορημάτων που διαβάζονται δυνατά στα 50 εργοστάσια πούρων της χώρας φιλτράρεται από μια επιτροπή ανάγνωσης, ένας θεσμός που ισχύει από τον 19ο αιώνα / Public Domain

Το κλακ-κλακ των chavetas

Επί τρεις εβδομάδες, διάβαζε μαζί με τους άλλους υποψήφιους για τη θέση κατά τη διάρκεια των τριών καθημερινών βαρδιών, ώστε οι στρίφτες πούρων να μπορούν να επιλέξουν ποιανού τη φωνή ήθελαν να τους συνοδεύει κατά τη διάρκεια της εργάσιμης ημέρας τους.

Όταν ήρθε η ώρα να ψηφίσουν για την Torres, το κλακ-κλακ των chavetas – των ατσάλινων λεπίδων που χρησιμοποιούνται για να κόβουν κάθε φύλλο καπνού – ακούστηκε σε όλη τη στοά. Ωστόσο, η ίδια παραδέχεται ότι είχε μια μικρή βοήθεια…

«Όταν έφτασα», θυμάται, «δεν γνώριζα κανέναν. Ανταγωνιζόμουν έναν τουριστικό ξεναγό και έναν από τους εργάτες του εργοστασίου… και δεν είχα μιλήσει καν σε μικρόφωνο καραόκε. Αλλά έκλεψα: κάθε φορά που τελείωνε ένα επεισόδιο, έπαιζα ένα τραγούδι του Polo Montañez (ενός από τους μεγαλύτερους τραγουδοποιούς της χώρας). Με αυτόν τον τρόπο τους έπεισα», γελάει.

Αναγνώστης πούρων όπως ChatGPT

Μια Παρασκευή στις αρχές Ιουλίου – αφού συνεχάρη την ομάδα για την εκπλήρωση της παραγωγικής ποσόστωσής της – εκμεταλλεύτηκε την αρχή του μήνα για να αναδείξει τον ρόλο των στριφτών πούρων. «Η ιστορία των εργατών πούρων είναι μακρά και πολύπλοκη, αν αναλογιστεί κανείς ότι ο καπνός και η ζάχαρη αποτελούν το πλαίσιο πάνω στο οποίο δομείται η κουβανική μας εθνικότητα» αφηγείται διαβάζοντας από τις προσεκτικά χειρόγραφες σημειώσεις της.

«Η κουβανική καπνοβιομηχανία εξάγει 70 έως 80 εκατομμύρια πούρα ετησίως» συνεχίζει και μετά περνάει στον σουρεαλισμό: «Ποιος ήρθε πρώτος: οι Ρωμαίοι ή οι Αιγύπτιοι; Ποιες φαρμακευτικές ιδιότητες έχει ο βασιλικός; Από πού έρχεται ο τυφώνας και ποιες επαρχίες της Κούβας θα επηρεάσει; Ποια είναι τα συμπτώματα της εμμηνόπαυσης; Τα ερωτήματα που θέτει σήμερα ο καθένας στο ChatGPT εξακολουθούν να τίθενται στους αναγνώστες των πούρων από τους στρίφτες πούρων, ο τομέας των οποίων απαρτίζεται κυρίως από γυναίκες.

«Ρωτούν πολλά για το σεξ», γελάει διασκεδάζοντας η Torres. «Πρέπει να μαθαίνω κάτι καινούργιο κάθε μέρα. Μερικές φορές τους λέω ότι δεν ξέρω τίποτα για αυτό που ρώτησαν, αλλά θα τους πω αύριο».

Κάποιοι από τους εργάτες σηκώνονται για να γεμίσουν τα μπουκάλια τους με νερό στο σιντριβάνι, το οποίο βρίσκεται κάτω από ένα πορτρέτο του Φιντέλ Κάστρο που καπνίζει (το αγαπημένο του ήταν το Cohiba Corona Especial)

Μια παράδοση από τον 19ο αιώνα

Η επιλογή των ειδήσεων και των μυθιστορημάτων που διαβάζονται δυνατά στα 50 εργοστάσια πούρων της χώρας φιλτράρεται από μια επιτροπή ανάγνωσης, ένας θεσμός που ισχύει από τον 19ο αιώνα.

Το ιστορικό επάγγελμα ξεκίνησε στις 21 Δεκεμβρίου 1865, στο ίδιο εργοστάσιο όπου σήμερα διαβάζει η Torres. Αυτό ανακοινώθηκε από μια παρωχημένη πλέον εφημερίδα, την La Aurora, όταν αφηγήθηκε πώς περισσότεροι από 300 εργάτες άκουσαν με προσοχή το πρώτο κομμάτι που τους διάβασαν – Las luchas sociales, «οι κοινωνικοί αγώνες» – το οποίο ήταν απόσπασμα από την εφημερίδα.

Αυτό το επάγγελμα, το οποίο προέκυψε από την αυτοθυσία των στριφτών πούρων, κουρασμένων από τις μακρές, μονότονες ημέρες, εξελίχθηκε με τα χρόνια σε κάτι που περιλάμβανε κάτι περισσότερο από το απλό διάβασμα για να ζωντανέψει η δουλειά: έγιναν οι παιδαγωγοί της γειτονιάς.

«Χωρίς ανάγνωση, δεν υπάρχει πούρο»

«Ο κόσμος στεκόταν στα παράθυρα των εργοστασίων πούρων για να ενημερωθεί για τις ειδήσεις. Έφτασε στο σημείο να ψηφίζουν ακόμη και οι κάτοικοι της περιοχής για την επιλογή των επόμενων μυθιστορημάτων» εξηγεί η ιστορικός Zoe Nocedo.

Η ίδια λέει ότι είναι αδύνατο να διαχωρίσει κανείς την ιστορία του καπνού από την ιστορία της Κούβας. «Γιατί οι κατασκευαστές πούρων υποστήριξαν τον ηγέτη της ανεξαρτησίας Χοσέ Μαρτί; Γιατί κράτησαν το λάβαρο όλων των πολιτιστικών αγώνων; Επειδή, εκτός από το ότι γνωρίζουν ότι παράγουν το πιο διάσημο προϊόν της Κούβας, έχουν καλλιεργήσει την ανάγνωση μέσα στο εργοστάσιο πούρων. Η λειτουργία τους είναι, και συνεχίζει να είναι, να καλλιεργούν και να αιχμαλωτίζουν» εξηγεί. «Χωρίς ανάγνωση, δεν υπάρχει πούρο».

Μια εργάτρια τυλίγει πούρα σε εργοστάσιο πούρων στην Τάμπα της Φλόριντα – PICRYL – Public Domain Media

Τα chavetas ως σύμβολο αντίστασης

Οι Κουβανοί καπνοπαραγωγοί – κυρίως εκείνοι που μετανάστευσαν στην Τάμπα και το Κι Γουέστ στα τέλη του 19ου αιώνα – υποστήριξαν ενεργά τον Χοσέ Μαρτί και το σχέδιο ανεξαρτησίας του.

Οι μηνιαίες δωρεές τους, οι λαχειοφόροι αγορές και οι πολιτιστικές τους δραστηριότητες παρείχαν το οικονομικό υπόβαθρο για τη δημιουργία του Κουβανικού Επαναστατικού Κόμματος (PRC), που ιδρύθηκε από τον Μαρτί το 1892.

Η Nocedo, η οποία διευθύνει το Μουσείο Καπνού εδώ και δύο δεκαετίες, εξηγεί ότι ο μακρόχρονος τομέας του καπνού ήταν πάντα καλλιεργημένος και πολιτικοποιημένος. Τα chavetas – τα οποία έκαναν κλικ-κλικ για να εκλεγεί η Torres ως εκλεκτή αναγνώστρια – έγιναν σύμβολο αντίστασης πριν από δύο αιώνες, όταν ξεκίνησαν οι απεργίες για μισθολογικές και εργασιακές βελτιώσεις.

Μπροστά από την εικόνα του κομμουνιστή ηγέτη

Στο εργοστάσιο καπνού La Corona, όλοι οι ανεμιστήρες είναι ανοιχτοί. Με ταχύτητα και μεγάλη ακρίβεια, 100 εργάτες τυλίγουν πούρα Cohiba. Το καθένα πωλείται για πάνω από 70 δολάρια στο εξωτερικό.

Κάποιοι από τους εργάτες σηκώνονται για να γεμίσουν τα μπουκάλια τους με νερό στο σιντριβάνι, το οποίο βρίσκεται κάτω από ένα πορτρέτο του Φιντέλ Κάστρο που καπνίζει (το αγαπημένο του ήταν το Cohiba Corona Especial).

Μπροστά από την εικόνα του κομμουνιστή ηγέτη, μία από τις γυναίκες στρίφτες κοιτάζει την οθόνη του κινητού της τηλεφώνου, παρακολουθώντας ένα επεισόδιο της δημοφιλούς ισπανόφωνης τηλεοπτικής εκπομπής Caso Cerrado που παρουσιάζει η Κουβανοαμερικανίδα δικηγόρος Dr Ana María Polo.

«Η κουβανική καπνοβιομηχανία εξάγει 70 έως 80 εκατομμύρια πούρα ετησίως» / Wikimedia Commons

Είκοσι ώρες διακοπή ρεύματος την ημέρα

Ο Carmelo Ramírez, που κάθεται σιωπηλός, κοιτάζει ελάχιστα τα πούρα του ενώ τα στρίβει. Μερικές φορές, εργάζεται με ένα πούρο ανάμεσα στα χείλη του. Φτιάχνει πούρα Mareva εδώ και 15 χρόνια, στρίβοντας 135 κάθε μέρα.

Όταν η Odalys Lara Reyes – αναγνώστρια από το 1996 – διαβάζει το μυθιστόρημα γύρω στις 2:00 μ.μ., ο Ramírez έχει ήδη τελειώσει πάνω από τα δύο τρίτα. «Είναι σαν ένας ιδιαίτερος δάσκαλος. Κάποια είναι τέλεια για σένα, κάποια άλλα δεν είναι. Εκείνη είναι εξαιρετική» επιβεβαιώνει.

Σε αυτό το εργοστάσιο, οι γεννήτριες έχουν καταφέρει να αντισταθμίσουν κάποιες από τις επιπτώσεις των διακοπών ρεύματος που μαστίζουν την Κούβα, αφήνοντας ολόκληρες περιοχές χωρίς ρεύμα για έως και είκοσι ώρες την ημέρα.

Η τυπική λύση, σε αυτό και σε άλλα εργοστάσια, ήταν η αναβολή των προγραμμάτων παραγωγής μέχρι να επανέλθει το ρεύμα. Στο εργοστάσιο Partagás, εξηγεί η Torres, η ίδια  πηγαίνει από δωμάτιο σε δωμάτιο διαβάζοντας. «Αυτή η παράδοση δεν μπορεί να χαθεί, γιατί είναι η ιστορία μας» καταλήγει.

Εγκυκλοπαίδεια με πόδια

Παρόλο που υπάρχουν έγγραφα που δείχνουν ότι το εμπόριο της ανάγνωσης στους στρίφτες πούρων ξεκίνησε από την Κούβα, η πρακτική αυτή εξήχθη σε άλλες χώρες, όπως η Νικαράγουα, το Πουέρτο Ρίκο και η Δομινικανή Δημοκρατία. Η ΛΔ ήταν η τελευταία χώρα στην οποία εξαφανίστηκε, το 1931.

Ωστόσο, στην Κούβα, η τέχνη έχει παραμείνει παρά την εμφάνιση του ραδιοφώνου, της τηλεόρασης και των κινητών τηλεφώνων… και παρά τις διακοπές που βγάζουν εκτός λειτουργίας τα φώτα και τα ηχητικά συστήματα. Η Nocedo επιμένει ότι «οι εργάτες δεν θέλησαν να αφήσουν την τέχνη να πεθάνει. Παρά τα σκαμπανεβάσματα και τις δυσκολίες της».

Για την Torres, ο λόγος είναι απλός: «Το ραδιόφωνο δεν πρόκειται να απαντήσει στις ερωτήσεις σας σχετικά με την εργασία του παιδιού σας, ούτε να γιορτάσει τα γενέθλιά σας, ούτε να προσφέρει συλλυπητήρια όταν πεθαίνει ένα αγαπημένο σας πρόσωπο». Για τους στρίφτες πούρων – εκτός από «μια εγκυκλοπαίδεια με πόδια» – ο αναγνώστης είναι κεντρικό κομμάτι της ομάδας.

Το διάβασμα κάνει τα πάντα πιο ανάλαφρα

Η Lara ασχολείται με το επάγγελμα αυτό εδώ και τρεις δεκαετίες. Είναι η γηραιότερη αναγνώστρια στη χώρα. Έχει ανακοινώσει πολλά γενέθλια, έχει υπενθυμίσει στους ακροατές τις επερχόμενες αναμνηστικές ενέσεις του Covid-19, έχει δώσει τα τελευταία νέα για ένα αυτοκινητιστικό ατύχημα στο Cárdenas και έχει καταγράψει τα νέα δρομολόγια των λεωφορείων.

Και παρόλο που απέχει περίπου έξι μήνες από τη συνταξιοδότησή της, διστάζει να παραδώσει τα ηνία. «Πρόκειται για μια μεγάλη οικογένεια», εξηγεί, στις αίθουσες του εργοστασίου. Ζητάει από όλους «ένα φιλί». «Τι θα κάνω στο σπίτι, όταν θα είμαι ακόμα σε πολύ καλή κατάσταση και θα μπορώ να συνεχίσω να σας διαβάζω;» ρωτάει.

«Η ανάγνωση σε ένα εργοστάσιο έχει να κάνει με το μοίρασμα. Θα συνηγορούσα πάντα υπέρ της διατήρησης αυτού του επαγγέλματος, γιατί με την καθημερινή φασαρία, με τις ανάγκες της καθημερινότητας, ξεχνάμε να μαθαίνουμε και να ανακαλύπτουμε. Το διάβασμα κάνει τα πάντα λίγο πιο ανάλαφρα» αναστενάζει.

*Με στοιχεία από elpais.com | Αρχική Φωτό: Η Odalys Lara Reyes διαβάζει ένα βιβλίο στους εργάτες του εργοστασίου πούρων La Corona, στην Αβάνα, στις 4 Ιουλίου /
Santiago Mesa