Φίλιππος Ηλιού: Ιστορικός λόγος που εκβάλλει στην πολιτική

[…]

Καταλαβαίνετε ότι μου είναι δύσκολο να μιλήσω με απόσταση, όπως λένε, για τον Φίλιππο την ώρα τούτη. Θα επιχειρήσω, ωστόσο, να πω κάτι για το είδος της γραφής του και για τα πεδία εκείνα όπου η συμβολή του φέρνει την προσωπική του σφραγίδα, τα πεδία της ιστορικής έρευνας και ερμηνείας. Το είδος της γραφής του είναι το ίδιο παρά τη διαφορετική τεχνικότητα του κειμένου. Πρόκειται για μια εννοιολογική γραφή που όταν οι τεχνικές ανάγκες της έκθεσης επιβάλλουν την περιγραφή ή την αφήγηση, η μια και η άλλη είτε ενισχύονται με τη συνεκφορά των εννοιών είτε γίνονται προκείμενες για την αναγωγή σ’ αυτές. Είναι πάντα μια γραφή διαυγής, που δεν παραπέμπει σε άρρητα αξιώματα ή θεωρήματα: είναι συνεπώς γραφή και λόγος με συνοχή και συνεκφερόμενη επιχειρηματολογία.

Πηγή: aski1821.gr

Η έκθεση υπακούει σε δυο τεχνικές που μοιάζουν διαφορετικές, αλλά έχουν κοινή αναγωγή, δηλαδή το τεκμήριο, αλλιώς το επιχείρημα. Το επιχείρημα μπορεί να διατυπωθεί με δυο τρόπους: έναν τρόπο αναλυτικό και έναν τρόπο συνθετικό. Στην πρώτη περίπτωση η τεκμηρίωση αναδεικνύεται σε όλο το δυνατό της εύρος· στη δεύτερη περίπτωση αναδεικνύεται παραδειγματολογικά, χωρίς την επισήμανση όλης της περιπτωσιολογίας. Ο Φίλιππος Ηλιού καλλιέργησε και τους δυο τρόπους γραφής καί στοχασμού: και οι δυο τους ωστόσο έχουν ένα κοινό χαρακτηριστικό, την εκφορά επιχειρήματος μέσω της κριτικής κατανόησης του τεκμηρίου. Όπως κάθε ιστορικός, ο Φίλιππος Ηλιού επιχειρηματολογεί: η επιχειρηματολογία μπορεί στην εκκίνησή της να έχει αφορμές που δεν ανακύπτουν από το ίδιο το τεκμήριο, αφορμές εξωπηγαϊκές, θεωρητικές· ωστόσο, οι αφορμές αυτές ανασηματοδοτούνται ή τροποποιούνται βάσει της αποδεικτικής αξίας του τεκμηρίου. Το τελευταίο τις ελέγχει, ο έλεγχος όμως δεν έχει ως σκοπό την εγκυρότητα της θεωρητικής αφορμής, αλλά την αποκατάσταση των πραγμάτων: η θεωρία αποτελεί ένα έναυσμα για την κατανόησή τους και όχι για την υπαγωγή τους σ’ αυτή.

Πηγή: aski1821.gr

Έλεγα ότι ο Φίλιππος Ηλιού εκφέρει τον ιστορικό του λόγο με δυο διαφορετικές τεχνικές. Μολονότι αυταπόδεικτο, θα πρέπει να προσθέσω ότι ποτέ ο λόγος αυτός δεν είναι μια αδιαφοροποίητη αφήγηση των ήδη γνωστών: είναι επόμενο στα κείμενά του να υπάρχουν μη δηλούμενες πάντα αυτοαναφορές, επαναδιατύπωση δικών του ερμηνευτικών σχημάτων, τούτο όμως δεν σημαίνει ότι αναλίσκεται στην αναπαραγωγή των σχημάτων αυτών μέσα στην ίδια ιστορική, οντολογικώς ιστορική, συνάφεια. Τα ερμηνευτικά σχήματα, και μάλιστα στο μέτρο όπου είναι γενικευτικά, δοκιμάζονται σε διαφορετικά πεδία της ιστορικής πραγματολογίας, στηριγμένα πάντοτε στην ιστορική πραγματωσύνη. Εξυπακούεται ότι ποτέ δεν αφηγείται μια ιστορία όπως άλλοι την έχουν αφηγηθεί: στα κείμενά του υπάρχει μια θέση, προϊόν της υποψίας που γίνεται βεβαιότητα ότι η αφηγημένη ιστορία δεν ανταποκρίνεται αναγκαστικά στην πραγματωμένη ιστορία, με αυτονόητο γι’ αυτόν πόρισμα ότι οι αφηγημένες ιστορίες δεν είναι δυνατό να υποκατασταθούν στην ιστορία ως πεπραγμένο. Χωρίς να είναι απαραίτητο η κριτική στάση απέναντι στις ιστορικές βεβαιότητες να έχει τις πρώτες της καταβολές στον Λυσιέν Φεμπβρ, είναι προφανής η δημιουργική του συνάντηση μ’ αυτόν τον γάλλο ιστορικό: ο τελευταίος δεν του υπέδειξε θεματικά πεδία, αλλά τρόπους για την προσπέλασή τους.

Πηγή: aski1821.gr

Πριν μιλήσουμε για τα πεδία αυτά, θα ήθελα να θυμίσω ένα από τα εκπρεπέστερα χαρακτηριστικά του Φίλιππου Ηλιού, δηλαδή την ευρυμάθειά του: δεν πρόκειται για συσσώρευση γνώσεων, αλλά για διάταξη των γνώσεων αυτών σε ένα σκεπτικό που υπαγόρευε επίσης και το εύρος της αποθησαύρισης των τεκμηρίων. Ήταν τεράστιο. Με την ανάπτυξη, κυρίως, της ποσοτικής ιστορίας φάνηκε ότι η ευρυμάθεια, η érudition, δεν αποτελούσε πλέον προϋπόθεση του ιστορικού λόγου: ο ίδιος ωστόσο μετέτρεπε την ευρυμάθειά του σε αναλυτικό εργαλείο, ποσοτικού μάλιστα χαρακτήρα εκεί όπου οι μετρήσεις ήταν εφικτές, ποιοτικού εκεί όπου αντί γι’ αυτές προείχε η συγκρότηση τεκμηριωμένου επιχειρήματος για την ανάδειξη μιας ιστορικής πραγματικότητας διαφορετικής από εκείνη που είχε ανασυστήσει η ιστοριογραφία. Τέλος, το εύρος της τεκμηρίωσής του τον καθιστούσε ικανό να αναφέρεται με τον ίδιο υψηλό βαθμό επιστασίας σε διαφορετικά θεματικά πεδία και σε διαφορετικές χρονικότητες της νεοελληνικής ιστορίας και με διαφορετικές, καθώς έλεγα, ιστοριογραφικές τεχνικές. Αυτές οι τελευταίες μπορούν να διακριθούν σε εκείνες που στηρίζονται στο ποσοτικό στοιχείο και το προβάλλουν έξεργα στο κείμενο, και σε εκείνες που εδράζονται στο ποιοτικό: αυτή η διάκριση, με εξαίρεση τα αυστηρώς τεκμηριωτικά σώματα που έχει συγκροτήσει, δεν απολήγει σε επίσης διακριτούς λόγους. Οι τεχνικές συνυπάρχουν στον ίδιο και αδιαίρετο λόγο.

Πηγή: aski1821.gr

Τα θεματικά πεδία με τον εγγενή τους προβληματισμό που απασχόλησαν με συνεχή και ανανεούμενο τρόπο τον Φίλιππο Ηλιού ανήκουν, καθώς όλοι μας ξέρουμε, σε μια κοινωνική ιστορία που ανάγεται σε μιαν ιστορία διανοητική: τον ενδιαφέρει η κατανόηση των κοινωνικών όρων που υπήρξαν η μήτρα των ιδεών, των συμπεριφορών και των νοοτροπιών. Τα πνευματικά φαινόμενα είναι ένα πρίσμα που επιτρέπει τον ιδιότυπο φωτισμό των κοινωνικών: η ιστορία των ιδεών, με αφορμή συνήθως τις μεταρρυθμιστικές και τις επαναστατικές, δεν αποβλέπει μόνο στην αποκατάσταση της γενεαλογίας τους, αλλά στην κατανόηση των κοινωνικών δεκτικοτήτων και των ορίων τους, στην αντιπαράθεση αλλιώς της αδράνειας και της δυναμικής.

Τα πεδία της παρατήρησής του, όσα, και είναι τα περισσότερα, έχουν ως επίκεντρο τα πνευματικά φαινόμενα, απλώνονται σε μια χρονικότητα που εκτείνεται από τον ΙΗ’ αιώνα και φτάνουν ως τις ημέρες μας με σημεία αιχμής τον Διαφωτισμό, το μεταρρυθμιστικό και επαναστατικό κίνημα στον Κ’ αιώνα με εκπρεπές (σ.σ. ξεχωριστό, υπέρτερο όλων) εστίασμα στον Δ. Γληνό, ενώ συγχρόνως αγκαλιάζουν μια ιστορία που φαίνεται ότι είναι πολιτική, αλλά στην ουσία είναι η κοινωνική ιστορία, όπως ο ίδιος την κατανοούσε: αναφέρομαι στην εργασία του για τους όρους με τους οποίους αποφασίστηκε και έγινε ο Εμφύλιος Πόλεμος. Σε όλες τις περιπτώσεις προέχει η μελέτη των δυναμικών φαινομένων, τούτο όμως δεν είναι παρά μία όψη της αλήθειας, γιατί εκείνο που κυρίως τον απασχολούσε ήταν η τύχη των δυναμικών φαινομένων, η στάθμιση της δυναμικής μέσω της αδράνειας, των κοινωνικών αδρανειών και αρχαϊσμών όπως την αποκαλούσε.

[…]

Σχολιάζοντας ή πραγματευόμενος συστηματικά, ο Φίλιππος Ηλιού συζήτησε για όλα τα μείζονα προβλήματα της νεοελληνικής ιστορίας: για το είδος της κινητικότητας των κοινωνιών της, κατά κύριο λόγο. Πολλές φορές οι αφορμές ήταν πολιτικές, καθώς εκείνες που υπαγόρευσαν τη συμμετοχή του στις συζητήσεις για το εθνικό ζήτημα, όπως το αποϊστοροποιούσε ο εθνικιστικός και θρησκευτικός φανατισμός. Το ίδιο έχει ισχύσει και ως προς τις κριτικές και διορθωτικές του παρεμβάσεις στα ζητήματα της άλλης, της δικής του όχθης, δηλαδή της κομμουνιστικής αριστεράς. Και στις δυο περιπτώσεις πρόκειται στην ουσία για πολιτική επίσης παρέμβαση μέσω της ιστορίας: με τη διαφορά όμως ότι γι’ αυτόν η ιστορία δεν ήταν μεταλλάξιμο και συνεπώς ετεροκαθοριζόμενο επιχείρημα της πολιτικής, αλλά προϋπόθεση για τη συγκρότηση του περιεχομένου του. Η πολιτική που τον ενδιέφερε και στην οποία συμμετείχε ήταν εκείνη που έπρεπε να αρθρώνουν και να εφαρμόζουν τα επαναστατικά κινήματα, όπως εξειδικεύονταν στην κομμουνιστική τους εκδοχή: ο Ηλιού ήθελε ο λόγος αυτών των κινημάτων να είναι ιστοριοκρατούμενος και μαρξικός. Προσπάθησε και σε μεγάλο βαθμό πέτυχε να δημιουργήσει τις προϋποθέσεις του. Από την πλευρά των μαρξιστικών ελληνικών ιστορικών σπουδών πρόβαλε το αίτημα της επιστημονικοποίησής τους: ο όρος χρησιμοποιήθηκε κι από τον ίδιο και από άλλους. Τι σημαίνει αυτό;

Σημαίνει πρώτο ότι η ιστορία ως επιστήμη, ως γνωστική απαίτηση, έχει διαμορφώσει τους κανόνες της, που δεν είναι ανατρέψιμοι από την πολιτική και ιδεολογική συγχρονικότητα. Σημαίνει ακόμη ότι η θεωρία θα πρέπει να μεταγράφεται σε υποθέσεις έρευνας που εμπνέονται απ’ αυτή, αλλά δεν υποδουλώνονται σ’ αυτή. Σημαίνει, τέλος, ότι η ιστοριογραφία εκείνη που σέβεται τους κανόνες της και έχει συγχρόνως θεωρητικά εναύσματα είναι απορροφήσιμη από εκείνη για την οποία τα εναύσματα αυτά είναι μαρξιστικά. Σ’ αυτή τη λογική εγγράφεται η αποδοχή και η ανασηματοδότηση του έργου του Κωνσταντίνου Δημαρά […]. Ο ίδιος ο Φίλιππος στον προφορικό του λόγο έχει καταθέσει, ως προς αυτό, ενδεικτικές (και ίσως κυνικές) μαρτυρίες, που η στιγμή δεν συντρέχει να τις αναπτύξουμε.

Μαζί με τη μητέρα του, Ελευθερία, στην κηδεία του πατέρα του το 1985

Έλεγα ότι προσπάθησε και εν πολλοίς πέτυχε να δημιουργήσει τις προϋποθέσεις για τη συγκρότηση ενός ιστορικού λόγου που εκβάλλει στην πολιτική: πρώτο δείγμα η ίδρυση του Κέντρου Μαρξιστικών Μελετών· δεύτερο, και νομίζω επιτυχημένο, δείγμα η ίδρυση των Αρχείων Σύγχρονης Κοινωνικής Ιστορίας. Γι’ αυτά τα τελευταία δεν θα πω τίποτε, γιατί όλα έχουν ήδη λεχθεί και γίνει αποδεκτά πέραν από τα διανοητικά και πολιτικώς χρησιμοθηρικά περιβάλλοντα που συστεγάζουν κάτω από την ίδια δογματική σκέψη ανόμοιες επιθυμίες και όμοιες τεχνικές: ό,τι θα είχα να επαναλάβω είναι το αυτονόητο της ελευθερίας πρόσβασης στην ιστορική μαρτυρία και την ελευθερία διαπραγμάτευσής της μέσα στον αστερισμό της γενικότερης γνωστικής απελευθέρωσης στην οποία μας ωθεί η ιστορία ως πνευματική κατάκτηση. Μιλούσα λίγο πριν για μια ιστοριογραφία απορροφήσιμη από ένα ιστορικό σκεπτικό, στην περίπτωσή μας μαρξιστικής προέλευσης ή επίνοιας (σ.σ. επινοητικότητας, ευρηματικότητας, δημιουργικότητας). Σ’ αυτό το ευρύ και συνάμα αυστηρό consensus, ο Φίλιππος Ηλιού έδωσε όχι τη συγκατάθεσή του, αλλά την ενεργητική του συμμετοχή: αυτή είναι η μάζα των Ιστορικών.

Με τον Φίλιππο Ηλιού είμαστε φίλοι, φίλος από παλιά αυτός που σας μιλεί κι ακόμη φίλος, γιατί για μένα ο θάνατός του δεν είναι τέρμα: απομένει μια νεότητα που δεν είναι νοσταλγία, αλλά το παρόν του κόσμου στον οποίο ζούμε. Αποχαιρετώντας άλλοτε έναν άλλο φίλο, τον Δημήτρη Μορτόγια (σ.σ. πυργιώτης δοκιμιογράφος, αρθρογράφος, ποιητής και μεταφραστής, 1934-1975), που δεν κατόρθωσε ή δε θέλησε να αναμετρηθεί με τα πράγματα όπως ο Φίλιππος, μου ήρθε στο νου ένας στίχος του Μικελάντζελο: In me la morte, in te la vita mia (σε μένα ο θάνατος, σε σένα η ζωή μου)· δεν είναι ο Θεός σ’ αυτόν που χάρισε τη ζωή του ο Φίλιππος Ηλιού: είναι η έμμονη λογική του πανάρχαιου κόσμου που μέσω της αυτοσυνειδησίας του, δηλαδή της ιστορίας, ζητά να τη μετουσιώσει σε πράξη. Στο επανιδείν, άριστε φίλε, ύστερα από τούτη τη συνάντηση, στην οποία μας κάλεσες.

*Αποσπάσματα από ομιλία που είχε εκφωνήσει ο Σπύρος Ασδραχάς στις 16 Ιουνίου 2004, στο πλαίσιο εκδήλωσης που είχαν οργανώσει στο αμφιθέατρο του Εθνικού Ιδρύματος Ερευνών τα Αρχεία Σύγχρονης Κοινωνικής Ιστορίας (ΑΣΚΙ) και το περιοδικό τους, το Αρχειοτάξιο. Η εκδήλωση ήταν ένας φόρος τιμής στον Φίλιππο Ηλιού, πρόεδρο των ΑΣΚΙ από την ίδρυσή τους (1992) έως την ώρα του θανάτου του.

Ο λευκαδίτης ιστορικός, διανοούμενος και δάσκαλος Σπύρος Ι. Ασδραχάς γεννήθηκε στο Αργοστόλι το 1933 και απεβίωσε στην Αθήνα στις 11 Δεκεμβρίου 2017.

Ο Σπύρος Ασδραχάς

Ο Ασδραχάς, ομότιμος διευθυντής ερευνών στο Ινστιτούτο Ιστορικών Ερευνών του Εθνικού Ιδρύματος Ερευνών (ΙΙΕ/ΕΙΕ) και επίτιμος πρόεδρος των Αρχείων Σύγχρονης Κοινωνικής Ιστορίας (ΑΣΚΙ), υπήρξε από ένας από τους ανανεωτές της ιστορικής επιστήμης στη μεταπολεμική Ελλάδα.

Ο γεννημένος στη Μυτιλήνη ιστορικός Φίλιππος Ηλιού, γιος του αειμνήστου αγωνιστή και διανοουμένου της Αριστεράς Ηλία Ηλιού (1904-1985), απεβίωσε στην Αθήνα στις 5 Μαρτίου 2004, σε ηλικία 73 ετών.