Θόδωρος Αγγελόπουλος: Χαρακτήρες ως φορείς συλλογικής μνήμης

Αλλά όταν λέμε Αγγελόπουλος και Αγγελόπουλος, τι εννοούμε; Για τον ίδιο δικαιούνται να μιλήσουν οι οικείοι του, οι φίλοι του, οι συνεργάτες του, και μέρος μιας ανεκδοτολογίας κανείς που σέβεται τον εαυτό του δεν θέλει να είναι. Ξεπερνάμε λοιπόν οποιαδήποτε κενή θριαμβολογία —θριαμβολογίες που ευρέως υπάρχουν στην τέχνη και παρασιτούν κάνοντας μονάχα κακό στο καλλιτεχνικό έργο— και δηλώνουμε πως θα μιλήσουμε για ταινίες: Κάθε ταινία λοιπόν είναι οι χαρακτήρες της και η θέση τους στον χώρο και τον χρόνο της ιστορίας που βλέπουμε στην οθόνη.

Οι χαρακτήρες του Αγγελόπουλου είναι άνθρωποι που στέκονται σαν αγάλματα μετέωρα μέσα στον χώρο και μέσα στον χρόνο. Κοιτάζουν καχύποπτα εμπρός τους το κάθε βήμα. Δεν βρίσκονται παντελώς εντός του κόσμου μα και μήτε πλήρως αποξενωμένοι. Οι χαρακτήρες του Αγγελόπουλου είναι «σκόρπιοι άνθρωποι μέσα στο ψιλοβρόχι» όπως έχει ειπωθεί. Είναι πάντοτε αβέβαιοι ανάμεσα στο παρελθόν και στο παρόν, στη μνήμη και στην απόρριψή της ή την αποδοχή της (δηλαδή στη διαχείρισή της). Μετέωροι στον εσωτερικό κόσμο τους και την έκφρασή τους προς τα έξω. Στον εσωτερικό κόσμο τους όσο και στον εξωτερικό παράγοντα που επιδρά πάνω τους και τους επηρεάζει. Στο εδώ και στο εκεί. Στην παρουσία και στο επέκεινα. Σε ένα τρένο που τους ταξιδεύει. Μετέωροι ανάμεσα στη σιωπή και την κραυγή, ανάμεσα στη ματαιότητα και το βλέμμα ενός μικρού παιδιού. Μετέωροι στον τόπο τους μα ταυτόχρονα τιμητές του, εραστές του καθώς προσπαθούν να παραμείνουν ριζωμένοι πάντοτε πάνω του. (Μια σισύφεια προσπάθεια ίσως. Αλλά και ποια προσπάθεια δεν είναι; Αυτή είναι άλλωστε και η γοητεία τού να αγωνίζεσαι.) Γνωρίζουν την ιστορική τους θέση. Τρίβονται με την κοινωνική κατάσταση. Μοιάζουν πάντα έτοιμοι —ευθυτενείς αλλά όχι στυλιζαρισμένα αγέρωχοι, δηλαδή μη-άνθρωποι—, μεταπλασμένοι στην όρασή μας και τη σκέψη μας σε υποκείμενα θαυμασμού και ταύτισης για αυτόν ακριβώς τον λόγο. Υπερβαίνουν τη μιζέρια πλήρως δίχως όμως να αρνούνται ταυτόχρονα την ευαισθησία. Λεπτή η ισορροπία. Εκεί σηκώνεται και χορεύει ο Κατράκης, εκεί καίει άμα λάχει και το καλύβι του.

Οι χαρακτήρες του είναι πάντοτε σιωπηλοί. Όπως ακριβώς η μνήμη που είναι σιωπηρή μέχρι να εκφραστεί ως στοχασμός ή ως έκρηξη. Δεν φλυαρούν. Η σιωπή λοιπόν των χαρακτήρων έχει μια λειτουργία: Να προσθέσει Ο ΘΕΑΤΗΣ τα λόγια που δεν λέγονται, να νοηματοδοτήσει ΑΥΤΟΣ τις πράξεις των χαρακτήρων, να προσθέσει ΑΥΤΟΣ γλώσσα στις εκφράσεις και τις σιωπές τους. Έτσι η κάθε του ταινία είναι η βάση, η ημερήσια διάταξη ας πούμε, για επικοινωνία, για συλλογισμό, για στοχασμό, για κουβέντα με τον θεατή. Σεβασμός προς το κοινό, δηλαδή. Αυτή η διαλεκτική σχέση ταινίας – κοινού (αυτή η αλληλοτροφοδότηση) φτάνει πάντοτε κάποια στιγμή στο πλήρωμα: να υπάρξει μια τρίτη από κοινού αντίληψη για το ζητούμενο που η ταινία μελετάει. Εκεί, πράγματι, στην πλήρωση, εισέρχονται την κατάλληλη στιγμή τα μαγευτικά πλάνα που ανοίγουν και συμπεριλαμβάνουν και εμάς μέσα τους με τη θλιμμένη μουσική της Καραΐνδρου, που έχει τόσο σχετιστεί μαζί του.

Οι χαρακτήρες του Αγγελόπουλου δεν είναι κάποιες προσωπικότητες —προφανώς αδιαφορεί για αυτές που λέμε «ιστορικές»—, αλλά δεν είναι καν κάποιοι με όνομα «τάδε» που τους φορτώνεται μια πλοκή και ένα σεναριακό δράμα στην πλάτη και μπαινοβγαίνουν στα πλάνα μέχρι να έρθει το THE END. Ο Αγγελόπουλος συγκροτεί χαρακτήρες. Χαρακτήρες που θα αποτελούν για τον θεατή φορείς ιδεών. «Ο Ορέστης αντιπροσωπεύει περισσότερο μια ιδέα παρά ένα πρόσωπο, την ιδέα της επανάστασης» θα δηλώσει ο ίδιος για τον χαρακτήρα του «Θιάσου». Άρα εξαρχής ο Αγγελόπουλος βλέπει στο σινεμά ένα πολύτιμο και ιδεατό εργαλείο για να προωθήσει ιδέες και εκτός αυτού ιδέες επαναστατικές. Ίσως στενοχωρεί ή τρομάζει μερικούς αυτή η λέξη. Ο Μπουνιουέλ δήλωνε για κάποιους που θαύμαζαν τον ανδαλουσιανό του σκύλο: «Τι μπορώ να κάνω για αυτούς τους ανθρώπους που λατρεύουν οτιδήποτε μοντέρνο, ακόμα και όταν είναι ενάντια στις βαθύτερες πεποιθήσεις τους;» Ας είναι έτσι: Ο καθείς και το δικαίωμά του να παρεκτρέπεται κατά συνθήκη ή κατά περίσταση. Δεν μπορώ να ξέρω αν και πόσο λάτρεψαν τους «Κυνηγούς» αυτοί που ανήκουν στην άλλη πλευρά της Ιστορίας και έχουν μνήμη επιλεκτική. Μια άλλου τύπου μνήμη —μιας και μιλάμε με αυτό το κείμενο και για τη μνήμη— που μαζί της δεν ασχολήθηκε ποτέ του ο Αγγελόπουλος, γιατί προφανώς έχει την πρωτοκαθεδρία σε αυτό η εκπαίδευση, η γεωπολιτική, το επίσημο κράτος και η θρησκεία. Η τέχνη είναι πέρα και πάνω από αυτά. Ή τουλάχιστον οφείλει.

Οι χαρακτήρες του Αγγελόπουλου έχουν μια ουσιαστική και πιο συγκεκριμένη λειτουργία, λοιπόν, ως φορείς ιδεών: είναι φορείς ΣΥΛΛΟΓΙΚΗΣ μνήμης. (Η μνήμη άλλωστε είναι αναπαράσταση της Ιστορίας. Ο κινηματογράφος, αναπαράσταση και των δύο.) Φορείς ύπαρξής της και συντήρησής της. Το ανθρώπινο μυαλό ουδέποτε λειτουργεί παρανοϊκά. Οτιδήποτε σκεφτόμαστε, άλλωστε, κάποτε πρέπει να υπήρξε, και όσο το σκεφτόμαστε (και ειδικά όσο το επικοινωνούμε, όσο το αφηγούμαστε) συνεχίζει να υπάρχει και εκτός του νου μας. Ο συλλογικός νους της κοινωνίας μας, επιπλέον, που έζησε τον 20ό αιώνα μέσα από την πιο ηρωική και τραγική της μορφή, είναι μόνιμα παρών κάπου έξω και έτοιμος προς αφήγηση, προς κινηματογράφηση. Περιμένει. Ο Αγγελόπουλος ήταν ο πλέον τυχερός και ο πλέον άξιος να διαλέξει το ΠΟΙΟ, να επιλέξει το ΤΙ και να μεταφέρει τον ΠΙΟ ΚΕΝΤΡΙΚΟ ΑΝΘΟ της συλλογικής μας μνήμης οπτικά εδώ μπροστά μας. Δηλαδή το κυρίαρχο, το καθοριστικό. Νιώθουμε έκπληκτοι λοιπόν και κυρίως ευγνώμονες γιατί μας την υπενθυμίζει και μας την επανασυνδέει στον καθένα από εμάς. Χαρακτήρες φορείς της ΔΙΚΗΣ ΜΑΣ μνήμης λοιπόν. Έτσι συνδεδεμένοι μαζί τους (με τους χαρακτήρες) και μαζί της (με τη συλλογική μνήμη), συνθέτουμε σε μια ενιαία ολότητα την ιστορία του αιώνα μας, τη μνήμη μας για αυτή και με αναφορά πάντοτε στην πραγματικότητα τού σήμερα — αυτή που αναγνωρίζουμε και ζούμε καθημερινά. Οι ταινίες του μας επαναφέρουν στη διαλεκτική. Μας δομούν ξανά τη θρυμματισμένη ενότητα σκέψης μας.

Ο Αγγελόπουλος αναζητά την ιστορικότητα της κάθε στιγμής, του κάθε γεγονότος του παρελθόντος. Η μέθοδος τοποθέτησης της ιστορίας στις ταινίες του είναι μέθοδος συντήρησης όχι των απόνερων αλλά μονάχα της σημασίας τους. Ο χρόνος μεταλλάσσεται, συμπυκνώνεται, αλματώνεται κρατώντας μονάχα (και ακλόνητα) τη διάρκεια, μονάχα την ποιότητα. «Πιάσε την αστραπή στο δρόμο σου, άνθρωπε, δώσε της διάρκεια, μπορείς!» έγραφε ο Ελύτης. Έτσι ακριβώς χειρίζεται την ιστορία ο Αγγελόπουλος, χειρισμός που έχει βαθιά υπαρξιακά χαρακτηριστικά. Η ιστορία δομείται και κινείται στα χέρια των ανθρώπων, και ο κάθε άνθρωπος χωριστά σε αυτή τη διαδικασία έχει τεράστιες ευθύνες για τη συγκράτηση της διάρκειάς της και της λάμψης της. Αυτό είναι το «επιβλητικό» στο σινεμά του. Επαναφέρει τη δύναμη στους ανθρώπους. Τους δίνει ξανά τη «φωτιά».

*Απόσπασμα από έξοχο κείμενο του Χρήστου Σκυλλάκου για το διάσημο σκηνοθέτη Θόδωρο Αγγελόπουλο. Το εν λόγω κείμενο αποτέλεσε την ομιλία του Σκυλλάκου στην έναρξη του 4ου Πανοράματος Ελληνικού Κινηματογράφου «Θεόδωρος Αγγελόπουλος», στις 4 Μαρτίου 2018.

Ο Χρήστος Σκυλλάκος είναι κριτικός και θεωρητικός κινηματογράφου, φωτογράφος, εικαστικός, επιμελητής εκδόσεων και εισηγητής σεμιναρίων θεωρίας και ιστορίας κινηματογράφου.

Ο Θόδωρος Αγγελόπουλος, διεθνούς βεληνεκούς κινηματογραφιστής, έφυγε από τη ζωή στις 24 Ιανουαρίου 2012, σε ηλικία 77 ετών (είχε γεννηθεί στην Αθήνα στις 27 Απριλίου 1935).