Χάνα Άρεντ: Η αναγκαία μεσολάβηση μεταξύ του παλαιού και του νέου

Ευχαριστώ τον κ. Χ. Κακολύρη (σ.σ. Χαράλαμπος Ν. Κακολύρης, μαθηματικός – οικονομολόγος) για τις διεισδυτικές παρατηρήσεις του στο άρθρο μου «Φατρίες και συγκεντρωτισμός στα ΑΕΙ» («Το Βήμα», 25.8.2006). Διαφωνεί με τον ισχυρισμό μου ότι σε ένα καλό πανεπιστήμιο ο φοιτητής πρέπει να «υπάγεται στην αυθεντία του δασκάλου». Επικρίνει την επίκληση της «αυθεντίας» εκ μέρους μου καθ’ ότι στο ίδιο άρθρο αναφέρθηκα στον Καρλ Πόπερ, τον φιλόσοφο της ανοιχτής κοινωνίας, ο οποίος —όπως σωστά επισημαίνει ο κ. Κακολύρης— υπήρξε πολέμιος της ιδέας της αδιαμφισβήτητης γνώσης.

«ΤΟ ΒΗΜΑ», 9.9.2006, Ιστορικό Αρχείο «ΤΟ ΒΗΜΑ» & «ΤΑ ΝΕΑ»

Ίσως το σφάλμα είναι δικό μου. Με τη λέξη «αυθεντία» αποδίδω τη λέξη authority. Δεν είμαι βέβαιος για την ορθότητα της μετάφρασης, αν και δεν μπορώ να βρω κάποια καλύτερη λέξη (η «εξουσία» έχει επίσης προβλήματα). Στα ελληνικά η «αυθεντία» πρωταρχικά σημαίνει την αδιαμφισβήτητη ισχύ της γνώμης κάποιου. Στην καθομιλουμένη χρησιμοποιείται όμως περισσότερο για να δηλώσει τη βαθιά γνώση ενός θέματος από κάποιον (βλ. λεξικό Μπαμπινιώτη). Τη λέξη «αυθεντία» δεν την εννοούσα με την έννοια της αδιαμφισβήτητης γνώσης, αλλά με αυτή της μεγαλύτερης γνώσης και της συνακόλουθης σχέσης που αυτή υποδηλώνει μεταξύ δασκάλου και μαθητή. Για την ακρίβεια χρησιμοποιώ τον όρο authority με τον τρόπο που τον εννοούσε η πολιτική φιλόσοφος Χάνα Αρέντ, διακεκριμένη υποστηρίκτρια της ανοιχτής κοινωνίας (βλ. H. Arendt, Between Past and Future, 1977).

Η Αρέντ θεωρεί ότι η «αυθεντία» του δασκάλου έναντι του μαθητή είναι «προπολιτική» — είναι μια «φυσική» και «πολιτική αναγκαιότητα» για τη διατήρηση μιας πολιτισμικής κοινότητας (σ. 92) και τη διαχωρίζει μάλιστα από την «αυθεντία» στον χώρο της πολιτικής (σ. 193-6). Οι μαθητές εισάγονται από αυτούς που ξέρουν περισσότερα σε μια ήδη σχηματισμένη κοινότητα, έναν ήδη δομημένο κόσμο. Η Αρέντ μάς θυμίζει ότι στα Λατινικά η λέξη auctoritas προέρχεται από το ρήμα augere, που σημαίνει ενισχύω (augment) (σ. 121-2). Αυτοί που κατέχουν authority ενισχύουν τα «θεμέλια» της κοινότητας. Η αυθεντία του δασκάλου ενισχύει την εκπαιδευτική κοινότητα, την οποία δάσκαλοι και μαθητές απαρτίζουν. Η κοινότητα χρειάζεται ενίσχυση διότι οι νεοφώτιστοι είναι επιρρεπείς σε σφάλματα, τα οποία αν δεν διορθωθούν, θέτουν σε δοκιμασία την ύπαρξη και τη διαιώνιση της κοινότητας.

Η αυθεντία του δασκάλου δεν στηρίζεται σε εξωτερική καταπίεση ή διαταγές, λέει η Αρέντ, αλλά σε συμβουλές, οι οποίες καθώς εκπορεύονται από κάποιον που ξέρει περισσότερα και απολαμβάνει της εμπιστοσύνης της κοινότητας, κατέχουν ειδικό βάρος και δεν μπορούν εύκολα να αγνοηθούν (σ. 123). Γι’ αυτό στο άρθρο μου ανέφερα ότι η καθηγητική αυθεντία επιβεβαιώνεται με αξιοκρατικές και αξιολογικές διαδικασίες, καθ’ ότι αυτές (χωρίς να είναι οι μόνες) δίνουν ειδικό βάρος στον καθηγητή και καθιστούν τον λόγο του authoritative.

Για την Αρέντ η εκπαίδευση, στο μέτρο που μυεί τον νέο σε έναν ήδη σχηματισμένο κόσμο, έχει μια εγγενώς «συντηρητική» διάσταση (σ. 192). Καθ’ ότι η εκπαιδευτική κοινότητα στην οποία εισάγονται οι εκπαιδευόμενοι είναι πάντοτε παλαιότερη από αυτούς, η μάθηση αναπόφευκτα προσανατολίζεται στο παρελθόν. Το παρελθόν όμως διαρκώς ανανεώνεται, καθώς κάθε νέα γενιά είναι πηγή καινοτομίας, ιδιαίτερα στον σύγχρονο κόσμο. Η καινοτομία είναι εφικτή ακριβώς επειδή υπάρχει ένας ήδη σχηματισμένος κόσμος, μια κοινότητα η οποία για να ανανεωθεί πρέπει να συντηρηθεί. Το δύσκολο καθήκον του δασκάλου, παρατηρεί η Αρέντ, είναι να μεσολαβεί μεταξύ του παλαιού και του νέου.

Δεν έχω τον χώρο να επεκταθώ περισσότερο εδώ. Το θέμα της αυθεντίας του δασκάλου είναι μεγάλης σημασίας στην εκπαιδευτική διαδικασία και αγνοείται σχεδόν παντελώς στον δημόσιο λόγο. Χωρίς διδασκαλική αυθεντία όμως δεν υφίσταται εκπαίδευση, όπως σοφά παρατηρεί η Αρέντ. Σκοπεύω να επανέλθω πιο αναλυτικά στο θέμα αυτό, από τις σελίδες του «Βήματος», αργότερα. Ευχαριστώ πάντως τον κ. Κακολύρη για τον γόνιμο προβληματισμό του.

*Επιστολή του πανεπιστημιακού καθηγητή και συγγραφέα Χαρίδημου Κ. Τσούκα, που είχε δημοσιευτεί στην εφημερίδα «Το Βήμα» το Σάββατο 9 Σεπτεμβρίου 2006.

Ο Χαρίδημος Τσούκας

Η διαπρεπής φιλόσοφος και πολιτειολόγος Χάνα Άρεντ (Hannah Arendt), γερμανοαμερικανίδα διανοουμένη εβραϊκής καταγωγής και ουμανιστικών αντιλήψεων, γεννήθηκε στο Αννόβερο στις 14 Οκτωβρίου 1906 και απεβίωσε στη Νέα Υόρκη στις 4 Δεκεμβρίου 1975.