Γιατί η άνοδος της ακροδεξιάς στην Ευρώπη δεν είναι ένα «μονολιθικό» φαινόμενο

Η Ευρώπη, μια ήπειρος που επί μακρόν θεωρείτο φάρος της φιλελεύθερης δημοκρατίας και της διεθνούς συνεργασίας, έχει γίνει μάρτυρας μιας σημαντικής και συνάμα ανησυχητικής έξαρσης των ακροδεξιών κινημάτων και κομμάτων τις τελευταίες δυο δεκαετίες.

Από τα εθνικά κοινοβούλια έως το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο, η επιρροή τους αυξάνεται, αμφισβητώντας καθιερωμένες πολιτικές νόρμες και εγείροντας θεμελιώδη ερωτήματα σχετικά με τη μελλοντική κατεύθυνση της ηπείρου. Η κατανόηση αυτού του σύνθετου φαινομένου απαιτεί μια λεπτομερή εξέταση των πολυδιάστατων παραγόντων που συμβάλλουν στην έξαρσή του.

Οικονομική ανασφάλεια και ανισότητα

Ένας από τους πιο ισχυρούς μοχλούς πίσω από την άνοδο της ακροδεξιάς είναι η ύπαρξη ενός βαθέως αισθήματος οικονομικής ανασφάλειας και ανισότητας.

Η χρηματοπιστωτική κρίση του 2008, ακολουθούμενη από την κρίση της ευρωζώνης και πιο πρόσφατα τις οικονομικές συνέπειες της πανδημίας COVID-19, έχουν κάνει πολλούς πολίτες στην Ευρώπη να αισθάνονται οικονομικά ευάλωτοι.

Η στασιμότητα των μισθών, η επισφαλής απασχόληση και το αυξανόμενο κόστος διαβίωσης έχουν τροφοδοτήσει την αντίληψη ότι το παραδοσιακό πολιτικό κατεστημένο απέτυχε να προστατεύσει τους απλούς πολίτες.

Τα ακροδεξιά κόμματα εκμεταλλεύονται αυτή τη δυσφορία, πλασάροντας απλοϊκές λύσεις, συχνά κατηγορώντας την παγκοσμιοποίηση, τη μετανάστευση και υπερεθνικούς θεσμούς όπως η Ευρωπαϊκή Ένωση για τα οικονομικά δεινά.

Υπόσχονται επιστροφή σε μια υποτιθέμενη χρυσή εποχή εθνικής ευημερίας, συχνά μέσω προστατευτικών πολιτικών και εστίασης στις εθνικές βιομηχανίες.

Στενά συνδεδεμένο με τις οικονομικές ανησυχίες είναι ένα διαδεδομένο αίσθημα πολιτισμικής εκτόπισης και μια κρίση της εθνικής ταυτότητας.

Οι ραγδαίες κοινωνικές αλλαγές, συμπεριλαμβανομένης της αυξημένης μετανάστευσης, της εκκοσμίκευσης και της αντιληπτής διάβρωσης των παραδοσιακών αξιών, έχουν οδηγήσει πολλούς να αισθάνονται ότι οι εθνικοί τους πολιτισμοί απειλούνται.

Τα ακροδεξιά κινήματα αξιοποιούν επιδέξια αυτούς τους φόβους, προωθώντας μια νατιβιστική ατζέντα που δίνει έμφαση στην εθνοτική ομοιογένεια και τους παραδοσιακούς πολιτιστικούς κανόνες.

Συχνά παρουσιάζουν τη μετανάστευση ως υπαρξιακή απειλή για την εθνική ταυτότητα και ασφάλεια, υποσχόμενα αυστηρότερους ελέγχους στα σύνορα και μείωση των επιπέδων μετανάστευσης. Αυτό το αφήγημα βρίσκει απήχηση σε τμήματα του πληθυσμού που αισθάνονται αποξενωμένα από την πολυπολιτισμικότητα και αναζητούν μια αντιληπτή αίσθηση σταθερότητας και του ανήκειν.

Μεταναστευτικό

Οι κρίσεις μετανάστευσης και προσφυγιάς έχουν αναμφίβολα λειτουργήσει ως σημαντικός καταλύτης για την ανάπτυξη της ακροδεξιάς. Η εισροή προσφύγων και μεταναστών, ιδιαίτερα κατά την κρίση του 2015-2016, ενέτεινε τις υπάρχουσες ανησυχίες σχετικά με την πολιτισμική αλλαγή, την κοινωνική συνοχή και την ασφάλεια.

Τα ακροδεξιά κόμματα έσπευσαν να εκμεταλλευτούν αυτές τις ανησυχίες, παρουσιάζοντας τους μετανάστες ως βάρος για τα συστήματα πρόνοιας και απειλή για την εθνική ασφάλεια.

Αξιοποίησαν επιτυχώς το αντιμεταναστευτικό αίσθημα για να λάβουν υποστήριξη, χρησιμοποιώντας συχνά εμπρηστική ρητορική και τακτικές πρόκλησης φόβου. Ακόμη και σε χώρες με ιστορικά χαμηλά ποσοστά μετανάστευσης, ο λόγος γύρω από αυτά τα ζητήματα ήταν αρκετά ισχυρός για να αλλάξει την κοινή γνώμη.

Δυσπιστία στους θεσμούς και την πολιτική

Η αυξανόμενη δυσπιστία στην κυρίαρχη πολιτική και τους θεσμούς έχει επίσης ανοίξει τον δρόμο για την ακροδεξιά. Οι αντιλήψεις περί διαφθοράς, αναποτελεσματικότητας και έλλειψης ανταπόκρισης από τα καθιερωμένα πολιτικά κόμματα έχουν δημιουργήσει ένα κενό που τα λαϊκιστικά κινήματα είναι πρόθυμα να καλύψουν.

Πολλοί πολίτες αισθάνονται ότι οι κυρίαρχοι πολιτικοί είναι αποκομμένοι από τις ανησυχίες τους και ενδιαφέρονται περισσότερο να διατηρήσουν τη δική τους εξουσία παρά να εξυπηρετήσουν το δημόσιο συμφέρον.

Τα ακροδεξιά κόμματα συχνά αυτοπροσδιορίζονται ως αντισυστημικές και εξωθεσμικές οντότητες και υπόσχονται να «καθαρίσουν την κόπρο του Αυγεία» και να δώσουν φωνή στους «ξεχασμένους ανθρώπους».

Χρησιμοποιούν τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης και την άμεση επικοινωνία για να παρακάμψουν τα παραδοσιακά μέσα ενημέρωσης, διαβρώνοντας περαιτέρω την εμπιστοσύνη στις καθιερωμένες πηγές πληροφόρησης.

Ο ρόλος των ΜΜΕ και των social media

Τέλος, ο κατακερματισμός του τοπίου των μέσων ενημέρωσης και η άνοδος των κοινωνικών δικτύων έχουν διαδραματίσει καθοριστικό ρόλο στην ενίσχυση των ακροδεξιών αφηγημάτων.

Η εξάπλωση της κακής πληροφόρησης και της παραπληροφόρησης, που ελέγχονται ελάχιστα στις πλατφόρμες κοινωνικής δικτύωσης, επιτρέπει στα ακροδεξιά κινήματα να προσεγγίζουν ένα ευρύτερο κοινό και να παρακάμπτουν τον κριτικό έλεγχο.

Οι λεγόμενοι «θάλαμοι αντήχησης» (echo chambers) που δημιουργούνται από τους αλγόριθμους είθισται να ενισχύσουν τις υπάρχουσες προκαταλήψεις και να πολώνουν περαιτέρω την κοινή γνώμη.

Αυτό το περιβάλλον επιτρέπει στις ακροδεξιές ομάδες να καλλιεργούν μια ισχυρή διαδικτυακή παρουσία, να κινητοποιούν υποστηρικτές τους και να διαδίδουν τα μηνύματά τους με πρωτοφανή ταχύτητα και εμβέλεια.

Η άνοδος της ακροδεξιάς στην Ευρώπη δεν είναι, το λοιπόν, ένα μονολιθικό φαινόμενο. Αποτελεί μια σύνθετη αλληλεπίδραση οικονομικής ανασφάλειας, πολιτισμικών ανησυχιών, προβληματισμών γύρω από το μεταναστευτικό ζήτημα, δυσπιστίας στους θεσμούς και του εξελισσόμενου τοπίου στα μέσα ενημέρωσης.

Η αντιμετώπιση αυτής της πρόκλησης απαιτεί μια ολοκληρωμένη προσέγγιση που θα αντιμετωπίζει την υποκείμενη κοινωνικοοικονομική δυσαρέσκεια, θα προωθεί συμπεριληπτικές εθνικές ταυτότητες, θα ενθαρρύνει τον υπεύθυνο πολιτικό διάλογο και θα ενισχύει τους δημοκρατικούς θεσμούς έναντι των διαβρωτικών επιπτώσεων της παραπληροφόρησης.

Το μέλλον της δημοκρατίας στην Ευρώπη εξαρτάται από την ικανότητά της να αντιμετωπίσει αυτά τα βαθιά ριζωμένα ζητήματα και να προτάσσει αξιόλογες εναλλακτικές λύσεις έναντι των απλοϊκών, αλλά εξαιρετικά εύηχων, υποσχέσεων της ακροδεξιάς.