Αργύρης Εφταλιώτης: Ουσιαστικά ξεχασμένος και αδικημένος

Κρυστάλλης και Εφταλιώτης! Τα δυο ξεφτέρια του δημοτικού μας λόγου […]. Του Κρυστάλλη κλείσανε τον περασμένο Απρίλη πενήντα χρόνια απ’ το θάνατό του. Του Εφταλιώτη είκοσι. Είνε και οι δυο τους ουσιαστικά ξεχασμένοι. Ο Εφταλιώτης και αδικημένος. […] Κοιμάται, παραριχτός στη γωνιά του. Ο τάφος του είνε χορταριασμένος. Δύσκολα τονέ βρίσκεις μέσ’ στο γραμματολογικό μας κοιμητήρι. Ούτε πλάκα, ούτε μάρμαρο, ούτε απλός ξύλινος σταυρός. Πρέπει να ψάξης και να ρωτήσης. Αυτός που του ταίριαζε μαυσωλείο.

Η προδρομική γενιά των μεγάλων αγωνιστών του δημοτικισμού κινδύνεψε μέσα στην τελευταία μεταμικρασιατική εικοσαετία να ξεχαστή και κατά ένα τρόπο παραμερίστηκε απ’ το πεδίο της αναγνώρισής μας, ενώ έπρεπε να στέκεται φωτεινό παράδειγμα τέχνης και παρόρμημα ζωής.

«ΑΘΗΝΑΪΚΑ ΝΕΑ», 2.9.1944, Ιστορικό Αρχείο «ΤΟ ΒΗΜΑ» & «ΤΑ ΝΕΑ»

Ο αφανισμός αυτός της παράδοσης δεν είνε τυχαίο περιστατικό. Η αρνητική στάση της γενιάς μας προς το δημοτικισμό, με τις αμφιβολίες, τις επιφυλάξεις, τους συμβιβασμούς ή την αποκλειστική κι’ αντιφατική θέση που χωρίζει ψυχαρισμό και δημοτικισμό (μαλλιαρισμός, χυδαϊσμός κτλ.), δείχνει στατική θεώρηση των προβλημάτων της γλώσσης και του πολιτισμού μας και σημειώνει περίοδο κόπωσης και επικίνδυνης στροφής στο γλωσσικό ζήτημα, που κάθε καθαρά μορφολογική λύση του δεν πρόκειται να είνε και η τελική.

Δείχνει ακόμα την ψυχική διάσταση της γενιάς μας, που έχασε τα νερά μετά την καταστροφή του ’22 και δεν μπόρεσε ν’ ανανεώση και να τελειοποιήση την παράδοση, ούτε και να την καταχτήση δημιουργικά, γι’ αυτό και την κλώτσησε και την αρνήθηκε σαν παιδί που δεν αναγνωρίζει τα γονικά του. […] Τελευταία ο κ. Στέλιος Ξεφλούδας, μ’ ένα ενημερωμένο άρθρο του στη «Νέα Εστία», δοκιμάζει να υπερασπιστή τη γενιά του και κάνει πολύ σωστές διαπιστώσεις. Μόνο που ξεχνά την πνευματική καταγωγή των συνοδοιπόρων του και τη γλωσσοτεχνική της αγωγή. Τη στοιχείωσή της δηλαδή και τα πρώτα της μαθήματα.

Οι τελευταίες βασικές αρχές επαληθεύονται σε προδρομικές μορφές όπως ο Κρυστάλλης και ο Εφταλιώτης. Ήταν η εποχή που η ελληνική επαρχία απ’ όλες της τις άκρες έστελνε, τον ένα ύστερ’ απ’ τον άλλο, τους σημαιοφόρους της στο στρατόπεδο της γλωσσολογοτεχνικής αναγέννησης. Όλοι ήταν χωριατόπαιδα. Ήρθαν σαν ξένοι στην Αθήνα και με τη βοήθεια του δημοτικισμού ανακάλυψαν και πολλαπλασίασαν μέσα τους ό,τι έζησαν και ό,τι έφερναν απ’ το χωριό τους. Και έρριξαν θαρρετά τα θεμέλια της πεζογραφίας και της ποίησής μας. Ο Καρκαβίτσας, ο Μητσάκης, οι Χατζόπουλοι, ο Τραυλαντώνης, ο Εφταλιώτης, ο Κρυστάλλης, ο Γρυπάρης, ο Μαλακάσης, ολόκληρος αστερισμός που σκόρπισε φως στο απέραντο σκοτάδι και τάραξε τα χαμακιασμένα νερά του λογιωτατισμού.

[…] Ο Εφταλιώτης κουβάλησε ολάκερο νησί, όλο το Αιγαίο κι’ όλο το πνεύμα της Ελλάδας στην ξενιτιά —Ινδίες, Αγγλία, Γαλλία—, κι’ όσο τον πολιορκούσε ο ξενικός πολιτισμός τόσο πλουσιώτερα ζούσε στο χώμα του και ρίζωνε σαν τεχνίτης και σαν άνθρωπος. Δεν είνε βέβαια σήμερα παράδειγμα για μίμηση. Είνε υπόδειγμα για μελέτη και εποικοδόμηση. Ο άτσαλος αγροτισμός του ήταν ανάγκη της εποχής. Και το πνεύμα της ξενηλασίας ήταν αντίδοτο της ξενομανίας. Τι σπόρους όμως έρριξε και τι αγαθή γη ετοίμασε!

[…] Ο Εφταλιώτης μένει ο κλασικώτερος πεζογράφος της γενιάς του. Ο πιο τεχνικός και υποδειγματικός. Ήταν η διαμορφωτική εποχή που οι συγγραφείς έπρεπε πρώτα να καταχτήσουν τη γλώσσα. Να δημιουργήσουν γλώσσα. Και να την αξιοποιήσουν. Η τέχνη τους είνε γλωσσική δημιουργία. Γλωσσική αρετή που περικλείνει όλες τις αρετές του καλλιτέχνη, αφού μέσα σ’ αυτήν υπάρχει στη μεγαλύτερή της ένταση ο σεβασμός προς τη γλώσσα κι’ από κει ο σεβασμός προς το λαό, προς το έθνος, την παιδεία του έθνους, τον πολιτισμό του έθνους, ο σεβασμός προς την τέχνη.

Η πειθαρχία, ιδού το μεγάλο δίδαγμα που παίρνουμε φυλλομετρώντας τις λησμονημένες αλλά αθάνατες και πάντα ζωντανές σελίδες προδρόμων, όπως ο Κρυστάλλης και ο Εφταλιώτης, ο Καρκαβίτσας, ο Ψυχάρης κ.λπ. Η πειθαρχία που βγαίνει απ’ την τόλμη, απ’ την επίμονη δουλειά κι’ από την αυτοσυνείδηση. Απ’ το φτωχό πλούτο του εαυτού μας, σαν ανθρώπου και συνόλου. Ο γυρισμός και το θερμογόνο γύρισμα στην αγκαλιά της λαϊκής γλωσσοδημιουργίας είνε το χαρακτηριστικό γνώρισμα των θεμελιωτών της πεζογραφίας μας.

[…]

*Κείμενο του Γιώργου Βαλέτα (φιλολόγου, κριτικού και ιστορικού της νεοελληνικής λογοτεχνίας, 1907-1989), που έφερε τον τίτλο «Μεγάλα μνημόσυνα» και είχε δημοσιευτεί στην εφημερίδα «Αθηναϊκά Νέα» το Σάββατο 2 Σεπτεμβρίου 1944.

Ο Γιώργος Βαλέτας

Ο Αργύρης Εφταλιώτης (φιλολογικό ψευδώνυμο του ποιητή και πεζογράφου Κλεάνθη Μιχαηλίδη) γεννήθηκε στο Μόλυβο της Λέσβου την 1η Ιουλίου 1849 και απεβίωσε στην Αντίμπ της Γαλλίας στις 25 Ιουλίου 1923.