Στέλιος Ξεφλούδας: Ένας κόσμος ονείρου ως ατομικό καταφύγιο

Στις 27 Νοεμβρίου 1984 έφυγε από τη ζωή ο Στέλιος Ξεφλούδας, μια αξιοπρόσεκτη φυσιογνωμία της αποκληθείσης Σχολής της Θεσσαλονίκης (μιας λογοτεχνικής συντροφιάς που έδρασε παράλληλα με την περίφημη Γενιά του ’30 στην Αθήνα), ένας από τους πρώτους πεζογράφους που καλλιέργησαν και χρησιμοποίησαν συστηματικά στα κείμενά τους την αφηγηματική τεχνική του εσωτερικού μονολόγου.

Ο κύκλος του περιοδικού «Μακεδονικές Ημέρες» (ο Ξεφλούδας δεύτερος εκ δεξιών μεταξύ των ορθίων)

Ο γεννημένος στη Φωκίδα (με καταγωγή από το χωριό Καστέλλια) Ξεφλούδας πέρασε τα γυμνασιακά του χρόνια στη Θεσσαλονίκη. Οι φιλολογικές σπουδές του ξεκίνησαν στο Πανεπιστήμιο Αθηνών και ολοκληρώθηκαν στο Παρίσι (Πανεπιστήμιο Σορβόννης), όπου ο Ξεφλούδας είχε τη δυνατότητα να παρακολουθήσει από κοντά τα πνευματικά κινήματα του Μεσοπολέμου.

Έχοντας εγκατασταθεί στη Θεσσαλονίκη, ο Ξεφλούδας εμφανίστηκε στα λογοτεχνικά πράγματα το 1930 με το πρώτο βιβλίο του, «Τα τετράδια του Παύλου Φωτεινού», ένα πεζογράφημα που διακρίνεται για τη νεωτερική γραφή του, μια και ο συγγραφέας χρησιμοποιεί την αφηγηματική μέθοδο της συνειδησιακής ροής (παράθεση σκέψεων χωρίς εμφανή λογικό ειρμό).

Ο Ξεφλούδας υπήρξε ένας εκ των ιδρυτών και βασικών συνεργατών του πρωτοποριακού μηνιαίου λογοτεχνικού περιοδικού «Μακεδονικές Ημέρες», που πρωτοεκδόθηκε στη Θεσσαλονίκη το 1932.

Κατά τη διάρκεια του Ελληνοϊταλικού Πολέμου ο Ξεφλούδας υπηρέτησε ως αξιωματικός στο μέτωπο. Οι πολεμικές αυτές εμπειρίες  έμελλε να τον σημαδέψουν βαθιά και να τον τροφοδοτήσουν με υλικό για τα μεταπολεμικά βιβλία του, όπου ο συγγραφέας ανοίγεται πλέον στο χώρο της άμεσης, βιωματικής αφήγησης.

Στα σημαντικότερα έργα του Ξεφλούδα, πέραν του προαναφερθέντος, συγκαταλέγονται τα ακόλουθα: «Εσωτερική συμφωνία» (1932), «Εύα» (1934), «Στο φως του λευκού αγγέλου» (1936), «Κύκλος» (1944), «Άνθρωποι του μύθου» (1946), «Οδυσσέας χωρίς Ιθάκη» (1957), «Εσύ, ο κύριος Χ κ’ ένας μικρός πρίγκηπας» (1960, Α’ Κρατικό Βραβείο Μυθιστορήματος το 1961), «Δον Κιχώτης» (1962), «Ο δικτάτορας» (1964), «Μέρες μέσα στο σκοτάδι» (1981, Α’ Κρατικό Βραβείο Διηγήματος το 1982).

Αξίζει να σημειωθεί ότι ο πολυγραφότατος συγγραφέας (εκ παραλλήλου, μελετητής και αρθρογράφος) υπήρξε και μέλος της λεγόμενης Ομάδας των Δώδεκα (σε αυτήν ανήκαν επίσης, μεταξύ άλλων, ο Τάσος Αθανασιάδης, ο Ηλίας Βενέζης, ο Γιώργος Θεοτοκάς, ο Ανδρέας Καραντώνης, ο Ι. Μ. Παναγιωτόπουλος, ο Μιχαήλ Στασινόπουλος και ο Πέτρος Χάρης).

Στο φύλλο του «Βήματος» που είχε κυκλοφορήσει την Κυριακή 2 Απριλίου 1961 υπήρχε ένα άρθρο του διακεκριμένου κριτικού και δημοσιογράφου Βάσου Βαρίκα (1912-1971) για τον Στέλιο Ξεφλούδα, με αφορμή την κυκλοφορία του μυθιστορήματος «Εσύ, ο κύριος Χ κ’ ένας μικρός πρίγκηπας» την προηγούμενη χρονιά.

Στο —όπως πάντα ενδιαφέρον και μεστό νοημάτων— κείμενο του Βαρίκα διαβάζουμε τα ακόλουθα:

Ο κ. Στέλιος Ξεφλούδας παραμένει πιστός στις προτιμήσεις της πρώτης νεότητός του. Καλλιεργεί με σύστημα και με συνέπεια στην πεζογραφία του τον «εσωτερικό μονόλογο», που πρώτος, αν δε γελιέμαι, εισήγαγε στην Ελλάδα, όταν κυριαρχούσε κι’ όλας στη Δυτική Ευρώπη, κατά την περίοδο του Μεσοπολέμου. Και η επιμονή του, νομίζω, περισσότερο από την επιθυμία της συνέχειας υπογραμμίζει την ανάγκη της πληρέστερης έκφρασης του εαυτού του.

Άτομο μοναχικό ο συγγραφέας της «Εσωτερικής συμφωνίας», σ’ ό,τι το ουσιαστικότερο τον διακρίνει, αλλά και ηυξημένης ευαισθησίας, βρίσκεται σε μόνιμη αντιδικία με τον κόσμο που τον περιβάλλει, καθώς τον βλέπει να πληγώνει μόνιμα την αισταντικότητά του. Να ζητήσει να άρει την αντιδικίαν αυτήν με την μεταβολή του περιβάλλοντος το θεωρεί μάταιο και περισσό. Βαθύτατα απαισιόδοξος, δε βρίσκει άλλη διέξοδο από το κλείσιμο στον εαυτό του. Δημιουργεί ένα φανταστικό κόσμο, έναν κόσμον ονείρου, όπου καταφεύγει κατά διαστήματα. Και το έργο του ουσιαστικά δεν είναι παρά η «περιγραφή» του ατομικού αυτού καταφυγίου. Τα διαμερίσματα του οποίου, ωστόσο, δεν είναι τόσο στεγανά, ώστε να το προστατεύουν από τους εξωτερικούς θορύβους. Οι απηχήσεις τους συχνά απασχολούν τον κ. Ξεφλούδα, ιδιαίτερα σε εποχές ταραγμένες, όπως αυτή στην οποία μοιάζει να αναφέρεται το νέο πεζογράφημά του «Εσύ, ο κύριος Χ κ’ ένας μικρός πρίγκηπας», για το οποίο και ο λόγος σήμερα. Πρόκειται για τα χρόνια που προηγήθηκαν του τελευταίου πολέμου, κοιταγμένα όμως από την εμπειρία των όσων ακολούθησαν. Άλλωστε η ίδια η φύση του πεζογραφήματος αποκλείει τον αυστηρό καθορισμό των χρονικών και των τοπικών ορίων. Η Ρώμη, το Παρίσι, η Αίγυπτος, όπου μας μεταφέρει ο συγγραφέας, δεν αποτελούν παρά αφορμές και ενδείξεις. Για εξομολογήσεις πρόκειται άλλωστε, όπου αναμνήσεις και άμεσο παρόν συντίθενται για να πάρουν σχήμα και μορφή οι διαθέσεις της στιγμής.

«ΤΟ ΒΗΜΑ», 2.4.1961, Ιστορικό Αρχείο «ΤΟ ΒΗΜΑ» & «ΤΑ ΝΕΑ»

Ένα ανεπανόρθωτα απογοητευμένο άτομο, ο ίδιος ο συγγραφέας, εκφράζει τις σκέψεις και τα συναισθήματά του για όσα βλέπει να συμβαίνουν γύρω του. Εκείνο που επανέρχεται συνεχώς στη σκέψη του είναι οι συνθήκες ζωής που έχουν δημιουργήσει για τον σύγχρονο άνθρωπο οι κάθε λογής ολοκληρωτικές ιδεολογίες της εποχής μας, οι πόλεμοι και οι βαρβαρότητες, απ’ όποιο στρατόπεδο και αν προέρχονται, η περιφρόνηση της αξίας άνθρωπος, ο προσανατολισμός της γνώσης και της επιστήμης αποκλειστικά προς τα έξω, σε κατευθύνσεις που τίποτε δεν έχουν να προσφέρουν στον άνθρωπο.

Ο Ξεφλούδας (όρθιος στα αριστερά της εικόνας, δίπλα στον Γιώργο Θεοτοκά) μαζί με άλλους εκλεκτούς λογοτέχνες

Ό,τι εξ άλλου προκαλεί την πικρία και απογοήτευσή του είναι η συνείδηση ότι τίποτε δεν υπάρχει ικανό να συγκρατήσει τον άνθρωπο απ’ τον κατήφορο που πήρε, να αλλάξει την πορεία που ακολουθεί: «Βρίσκεστε έξω τόπου και χρόνου, κύριε», σημειώνει κάπου, «αν νομίζετε ότι μπορείτε να φτιάσετε έναν κόσμο διαφορετικό απ’ τον κόσμο μας. Αν το επιχειρήσετε, είναι έτοιμοι οι άνθρωποι να σας δολοφονήσουν». Παρόν, παρελθόν και μέλλον δε διαφοροποιούνται στην αντίληψή του. Η αντιδικία του με το περιβάλλον δεν πηγάζει από την ιδιομορφία των συνθηκών μέσα στις οποίες ζει, δεν περιορίζεται δηλαδή στο Σήμερα. Το ίδιο θα συνέβαινε, πιστεύει, κι’ αν βρισκόταν σε όποια άλλη εποχή. Γιατί τούτη η αντιδικία είναι ένα είδος προϋπόθεσης της ανθρώπινης ύπαρξης.

Ο Ξεφλούδας (μεταξύ των ορθίων, δεύτερος εκ δεξιών) στην εμβληματική φωτογραφία της Γενιάς του ’30

Εξομολογητικός είπαμε ο τόνος του πεζογραφήματος. Το υπογραμμίζει και το ύφος του συγγραφέα με την ρευστή μακροπερίοδο και ασύνδετη φράση, που κατορθώνει να μεταδώσει την κατάσταση της «ροής», της —χωρίς αυστηρή αλληλουχία— διαδοχής των διαθέσεων που συνθέτουν το βιβλίο. Μυθιστόρημα χαρακτηρίζει το πεζογράφημά του ο συγγραφέας. Κι’ αυτό θα εκπλήξει ασφαλώς όσους δεν έχουν εξοικειωθεί με την ιδέα ότι ο όρος έχει τόσο πολύ διευρυνθεί στις μέρες μας, ώστε να μπορεί να συμπεριλάβει τα πιο διαφορετικά «είδη». Από την ποίηση ως το δοκίμιο είναι ακριβώς η περίπτωση του κ. Ξεφλούδα. Στο νέο του βιβλίο ό,τι μας σταματάει κυρίως είναι η ευφροσύνη που μας προκαλεί η επικοινωνία με έναν πνευματικόν άνθρωπο, μεγάλης ευαισθησίας, καλλιέργειας και οργανωμένης σκέψης, που αντλεί από πλούσια αποθέματα προσωπικής εμπειρίας. Και είναι αυτό που κυρίως ενδιαφέρει.