Κωνσταντίνος Καβάφης: Η τάση της φυγής, η αίσθηση του τραγικού

[…] Στους καιρούς όπου, καθώς έγραφε πριν από ολίγες ημέρες ο Άγγελος Τερζάκης, ο Νουμάς (σ.σ. η γνωστή πολιτικοκοινωνική και φιλολογική εφημερίδα) εβυθιζόταν μέσα στον ρουμελιώτικο αυτοχθονισμό, ο Καβάφης ήξερε ότι έπλαθε την ποίησή του διασταυρώνοντας τον ελληνικό χρόνο, και την πανάρχαια παράδοσή του, με την απέραντη έκταση του ιδεατού ελληνικού χώρου.

Μα εκεί όπου σμίγουν οι δύο αυτές έννοιες, ξέρουμε πια σήμερα ότι βρίσκεται ακέριος ο κόσμος του ευρωπαϊκού πολιτισμού. Ξεκινώντας από τις έννοιες τις οποίες εξέθεσα στην αρχή του σημειώματός μου, μπορούμε να πούμε ότι ο Καβάφης έχει φθάσει σήμερα, περισσότερο από κάθε άλλον ποιητή της μεταγενέστερης πνευματικής μας ιστορίας, σε δόξα ευρωπαϊκή, δηλαδή παγκόσμια, και υπό όρους εντελώς αδιάβλητους. Οι «έφοροι» τον έκριναν και τον ενέκριναν. Σε έναν χορό από καθαρές φωνές, χωρίς καμμία παραφωνία, Άγγλοι και Γάλλοι, και Γερμανοί, και Ολλανδοί και Ιταλοί, τον μεταφράζουν, τον σχολιάζουν, τον εξετάζουν ανάμεσα στους κορυφαίους του δυτικού λυρισμού. […] Αποφεύγω τον εύκολο πειρασμό που θα με οδηγούσε σε συγκρίσεις ανάμεσα στην βαθιά αυτήν διείσδυση και στην επιτυχία άλλων Ελλήνων συγγραφέων, συγχρόνων σχεδόν του Καβάφη, στο εξωτερικό· και όμως τέτοιες συγκρίσεις θα εφανέρωναν εναργέστατα πόσο εύκολα μπορούν μερικές χιλιάδες αναγνώστες να δημιουργήσουν την ψευδαίσθηση μεγάλων και αποφασιστικών διαδηλώσεων.

«ΤΟ ΒΗΜΑ», 28.4.1963, Ιστορικό Αρχείο «ΤΟ ΒΗΜΑ» & «ΤΑ ΝΕΑ»

Έτσι ο Καβάφης σήμερα, τριάντα χρόνια μετά τον θάνατό του, εμφανίζεται στα μάτια του αντικειμενικού κριτή καθιερωμένος σε ευρωπαϊκή κλίμακα. Τον ελέγαμε πάντοτε ποιητή Ευρωπαίο, και η δοκιμή είταν κατηγορηματική κάθε φορά οπού επροκαλούσαμε μία συνάντηση ανάμεσα στην ποίησή του και στην δυτική καλλιέργεια. Όσοι παρακολούθησαν τον Gide (σ.σ. ο Αντρέ Ζιντ, ο νομπελίστας γάλλος λογοτέχνης) να ακροάζεται την ανάγνωση των ποιημάτων του Καβάφη μπορούν να μαρτυρήσουν. Ο Καβάφης είταν Ευρωπαίος στο ποσοστό οπού αρνήθηκε τον αυτοχθονισμό, αρνήθηκε το τοπικό χρώμα, «τας στάνας, τας στρούγγας, τα λημέρια, τας φλογέρας, τους κολλήγας, τους λεβέντηδες, τας ζηλεμένας κόρας, τα μοιρολόγια, τ’ ασημοχρύσαφα και τους κερατισμούς των τράγων». Άλλο ποίηση, λυρισμός, και άλλο λαογραφία και τοπικό χρώμα. Ο Καβάφης έγινε Ευρωπαίος ποιητής, γιατί, ξεπερνώντας την επιφάνεια του ελληνισμού, εκατέβηκε ως την ίδια την ουσία του ελληνισμού και εκεί εβρήκε ακέριο τον κόσμο της Ευρώπης, που είναι πλασμένος από ελληνισμό, όπως κι ο ελληνισμός μετέχει από ό,τι γόνιμο ή βιώσιμο εγέννησε η δυτική Ευρώπη.

«Ο ΤΑΧΥΔΡΟΜΟΣ», 27.4.1963, Ιστορικό Αρχείο «ΤΟ ΒΗΜΑ» & «ΤΑ ΝΕΑ»

Ωστόσο, ίσως, αν έχω δίκιο σε όλα αυτά, να μπορούμε να εξηγήσουμε έτσι την απήχηση του Καβάφη έξω από τα σύνορά μας. Στην περίπτωση αυτήν θα έμενε να εξακριβώσουμε σε ποια σημεία η ποίησή του ήρθε να συναντήσει τις σημερινές ανάγκες του λογίου κοινού· γιατί διαφορετικό είναι να ανταποκρίνεται κάποιος στα γενικά αιτήματα μιας πνευματικής ιστορίας, και διαφορετικό να πραγματοποιεί την τοποθέτησή του σε μιαν ορισμένη στιγμή της ιστορίας αυτής. Αν δικαιώνεται η ένταξη του ποιητή μέσα στον ευρωπαϊκό χώρο, μένει να εξακριβωθεί η ανταπόκρισή του με τον σημερινό χρόνο. Εκεί οι γενικές διαπιστώσεις, οι ιδεολογικές τοποθετήσεις δεν αρκούν: ένας ποιητής δεν μπορεί να επιβληθεί στην εποχή του, και στο ειδικό κοινό του λυρισμού, με τις θεωρίες του αλλά με στοιχεία που αγγίζουν το θυμικό, την φιλοκαλία του αναγνώστη, ακριβώς όπως, ανεξάρτητα από την εκτίμησή μας, για να μας αρέσει ένας συνάνθρωπος πρέπει να νιώθουμε μαζί του κάποιες ψυχικές επαφές. Από την άποψη αυτήν είναι απαραίτητο να βρούμε στον Καβάφη χαρακτηριστικά της σημερινής ιδιοσυγκρασίας για να εξηγήσουμε την γοητεία την οποία ασκεί στο σημερινό αναγνωστικό κοινό της δυτικής Ευρώπης.

«ΤΑΧΥΔΡΟΜΟΣ», 29.12.1983, Ιστορικό Αρχείο «ΤΟ ΒΗΜΑ» & «ΤΑ ΝΕΑ»

Νομίζω ότι η γενική περιγραφή του κλίματος από όπου εξεπήγασε ο ποιητής, την οποία επεχείρησα πριν, μας βοηθεί να τον παρακολουθήσουμε και στο επίπεδο αυτό. Η άρνησή του να υποταχθεί στον μεγαλόστομο λυρισμό της εποχής του, η αίσθηση του μέτρου η οποία χαρακτηρίζει την ποίησή του, θα είταν κιόλας αρκετά στοιχεία για να του εξασφαλίσουν μιαν ευνοϊκήν ακρόαση από το σύγχρονό μας κοινό. Να μην ξεχνούμε ότι η εποχή μας, που κατηγορήθηκε για κάποιες ανεπάρκειες αναφορικά με την σεμνότητα, είναι εκείνη που κατεξοχήν ετοποθέτησε την αιδημοσύνη όχι πια στην σωματική, αλλά στην ψυχική, την συναισθηματική ζωή του ανθρώπου: οι άνθρωποι που έκρυβαν τα γόνατά τους σαν να τα είχαν κλέψει, δεν εντρέπονταν να διαλαλήσουν τα πάθη τους· σήμερα γίνεται το αντίθετο, και του αντίθετου αυτού χαρακτηριστική περίπτωση είναι η ποίηση του Καβάφη. Έκδηλη θέληση συγκρατημού ακόμη και στις ώρες των βιαιοτέρων εξωτερικών ορμών· αυτά τα πράγματα ανταποκρίνονται με βασικά αιτήματα του καιρού μας.

«Ο ΤΑΧΥΔΡΟΜΟΣ», 27.4.1963, Ιστορικό Αρχείο «ΤΟ ΒΗΜΑ» & «ΤΑ ΝΕΑ»

Και ακόμη, σε κατευθύνσεις ανάλογες, θα αναζητούσα δύο άλλα χαρακτηριστικά που σημαδεύουν επίσης και του Καβάφη την ποίηση και της εποχής μας τις συναισθηματικές ροπές: εννοώ την τάση της φυγής και την αίσθηση του τραγικού. Ίσως περισσότερο παρ’ όσο οποιαδήποτε άλλη περίοδο της ιστορίας, τα χρόνια μας έφεραν στο προσκήνιο τα δύο αυτά ομόλογα συστατικά· και ίσως περισσότερο παρά οποιοσδήποτε άλλος ποιητής, ο Καβάφης είναι εκείνος που με τα λιτότερα μέσα, δηλαδή τα αποτελεσματικότερα, ανέδειξε μέσα στον λυρισμό του τα συστατικά αυτά. Μέσα σε μια ποίηση που κινδυνεύει να πεθάνει γιατί δεν αντέχει στα κτυπήματα της ζωής, ο Καβάφης είναι εκείνος που εκατόρθωσε να υποτάξει στην λυρική τέχνη την αίσθηση του τραγικού, και να εξιδανικεύσει σε λυρισμό την τάση της φυγής. Ο αισθητικός αυτός θησαυρός, θεμελιωμένος επάνω σε ό,τι αποτελεί την δυτική παράδοση, επόμενο είταν να εξασφαλίσει παγκόσμιο το όνομα του ποιητή.

*Κείμενο του Κ. Θ. Δημαρά, που έφερε τον τίτλο «Ο Καβάφης – Ευρωπαίος και σημερινός» και είχε δημοσιευτεί στην εφημερίδα «Το Βήμα» την Κυριακή 28 Απριλίου 1963, με αφορμή τη συμπλήρωση εκατό ετών από τη γέννηση και τριάντα από το θάνατο του ποιητή.

Ο Κωνσταντίνος (Kωστής) Πέτρου Φωτιάδης Kαβάφης, τέκνο Κωνσταντινουπολιτών και απόγονος διαπρεπών Φαναριωτών, γεννήθηκε στην Aλεξάνδρεια της Aιγύπτου στις 17 Απριλίου 1863 (η 29η Απριλίου, που αναφέρεται στις σχετικές πηγές ως ημερομηνία γεννήσεώς του, επικράτησε αφότου τέθηκε σε ισχύ το νέο ημερολόγιο) και απεβίωσε στη γενέτειρά του στις 29 Απριλίου 1933.