Τεχνητή νοημοσύνη στην υπηρεσία της τέχνης: Η χαμένη τοιχογραφία του Τσιμαμπούε στην Ασίζη μπορεί να επιστρέψει

Σχεδόν τριάντα χρόνια μετά τους καταστροφικούς σεισμούς που σημάδεψαν την Ασίζη, ένα από τα πιο τραυματισμένα έργα της ιταλικής τέχνης αποκτά ξανά μια –έστω ψηφιακή προς το παρόν– προοπτική αποκατάστασης. Ειδικοί από τον χώρο της συντήρησης, της μηχανικής και της ψηφιακής τεχνολογίας επιστρατεύουν την τεχνητή νοημοσύνη, με στόχο να ανασυνθέσουν την τοιχογραφία του Τσιμαμπούε, ένα αριστούργημα που είχε μετατραπεί σε δεκάδες χιλιάδες θραύσματα μετά τους σεισμούς του 1997.

Η Βασιλική του Αγίου Φραγκίσκου, μνημείο παγκόσμιας κληρονομιάς της UNESCO, υπέστη τεράστιες ζημιές από δύο ισχυρούς σεισμούς, μεγέθους 5,7 και 6,0 Ρίχτερ, που σημειώθηκαν με μικρή χρονική απόσταση. Τέσσερις άνθρωποι έχασαν τη ζωή τους, ενώ σοβαρά επλήγη και ο εμβληματικός κύκλος τοιχογραφιών του Τζιότο με σκηνές από τη ζωή του Αγίου Φραγκίσκου.

«Ytalia»

Ανάμεσα στα έργα που υπέστησαν τις μεγαλύτερες καταστροφές ήταν η τοιχογραφία του Τσιμαμπούε στην καμάρα της οροφής. Αποτελούνταν από τέσσερα καμπύλα τριγωνικά τμήματα, αφιερωμένα στους τέσσερις Ευαγγελιστές: τον Άγιο Ιωάννη, τον Άγιο Λουκά, τον Άγιο Μάρκο και τον Άγιο Ματθαίο.

Στο φόντο, αρχιτεκτονικές απεικονίσεις έφεραν τις επιγραφές Ασία, Ελλάδα, Ιουδαία και Ιταλία — γραμμένη μάλιστα στην αρχαϊκή μορφή «Ytalia».

Η λεπτομέρεια αυτή είχε συγκινήσει ιδιαίτερα την πρωθυπουργό της Ιταλίας Τζόρτζια Μελόνι, η οποία το 2019 έγραφε στο Facebook ότι «αιώνες πριν από την εθνική ενοποίηση, ένας Ιταλός ζωγράφος απεικόνισε έτσι την πατρίδα μας, με την επιγραφή “YTALIA”».

Τρία από τα τέσσερα τμήματα —εκείνα με τους Αγίους Ιωάννη, Λουκά και Μάρκο— θρυμματίστηκαν σε μεγάλα κομμάτια αλλά κρίθηκαν σε σημαντικό βαθμό ανασυνθέσιμα και επανατοποθετήθηκαν. Το τέταρτο, με τον Άγιο Ματθαίο, κατέρρευσε ολοκληρωτικά, αφήνοντας ένα τεράστιο κενό στην καμάρα. Διαλύθηκε σε περίπου 120.000 μικροσκοπικά θραύσματα, τα οποία συλλέχθηκαν, σαρώθηκαν και καταλογογραφήθηκαν.

Σήμερα, το κενό καλύπτεται από ένα ουδέτερου χρώματος καμπύλο πάνελ, με μόλις περίπου 30 αυθεντικά κομμάτια να έχουν επιστρέψει στη θέση τους.

Το στοίχημα της τεχνητής νοημοσύνης

Σύμφωνα με το Art Newspaper, την ελπίδα για κάτι περισσότερο επιχειρεί να καλλιεργήσει ένα κοινό εγχείρημα της Εθνική Πινακοθήκη της Ούμπρια και του τμήματος Μηχανικών του Πανεπιστήμιο Περούτζια, σε συνεργασία με τη Soprintendenza. Στόχος είναι να διερευνηθεί αν η τεχνητή νοημοσύνη μπορεί να βοηθήσει στην ανασύνθεση του χαμένου τμήματος, αξιοποιώντας το σχήμα και τα χρώματα των θραυσμάτων.

Καθοριστικό εργαλείο της έρευνας είναι μια φωτογραφία υψηλής ανάλυσης της οροφής, τραβηγμένη λίγο πριν από τον σεισμό του 1997. «Θέλουμε να δούμε αν μπορούμε να “διαβάσουμε” αυτή την τεράστια ποσότητα θραυσμάτων και να τα ενώσουμε ξανά», εξηγεί ο Κοσταντίνο Ντ’Οράτσιο, διευθυντής της Πινακοθήκης. Όπως λέει, η ιδέα προέκυψε έπειτα από επίσκεψη στη βασιλική του υπουργού Πολιτισμού Αλεσάντρο Τζούλι τον Ιούνιο.

Περίπου 15 ειδικοί συμμετέχουν σε μια μελέτη σκοπιμότητας που αναμένεται να διαρκέσει τουλάχιστον έξι μήνες. Παραμένει ανοιχτό αν θα αξιοποιηθούν υπάρχοντα εργαλεία τεχνητής νοημοσύνης ή αν θα χρειαστεί να αναπτυχθεί ειδική τεχνολογία. Σε κάθε περίπτωση, την τελική ευθύνη της αποκατάστασης θα έχουν οι συντηρητές της ίδιας της βασιλικής.

Η ψηφιακή «επιστροφή» του Αγίου Ματθαίου

Μέχρι να υπάρξουν απαντήσεις, το κοινό μπορεί να δει μια ψηφιακή ανασύνθεση του χαμένου τμήματος. Η Πινακοθήκη συνεργάστηκε με την εταιρεία Ikare, η οποία δημιούργησε μια βιντεοπροβολή πάνω στο ουδέτερο πάνελ, βασισμένη σε τρισδιάστατη ανακατασκευή από τη φωτογραφία προ του σεισμού. Το κόστος, περίπου 5.000 ευρώ, αφορούσε κυρίως την ενοικίαση του εξοπλισμού που έχει εγκατασταθεί στο δεξί εγκάρσιο κλίτος της βασιλικής.

Ο συνιδρυτής της Ikare, Στέφανο Τζανέτι, εξηγεί ότι η διαδικασία ήταν εξαιρετικά απαιτητική: έπρεπε να εντοπιστεί το ακριβές σημείο λήψης της παλιάς φωτογραφίας, να υπολογιστεί η καμπυλότητα της καμάρας και να «δέσει» η προβολή με τα σωζόμενα χρώματα. «Δεν μας ενδιέφερε ένα απλό εφέ φωτισμού», λέει. «Θέλαμε να αποκαταστήσουμε την αίσθηση του έργου ως σύνολο – ως ζωντανό κομμάτι της πολιτιστικής κληρονομιάς».