Πώς η τεχνολογία αναδιαμορφώνει την ανάπτυξη των παιδιών – Tα καλά, τα κακά και τα άγνωστα

Είναι μια εικόνα που συναντάμε όλο και συχνότερα στα μέσα μαζικής μεταφοράς ή στις παιδικές χαρές: γονείς κρατούν ένα κινητό τηλέφωνο και δείχνουν σε μικρά παιδιά βίντεο και κινούμενα σχέδια.

Χαμογελούν, μοιράζονται μια στιγμή διασκέδασης, αλλά σπάνια κοιτάζονται μεταξύ τους ή παρατηρούν τι συμβαίνει γύρω τους.

Η τεχνολογία, από τις οθόνες έως τους φωνητικούς βοηθούς και τα ρομπότ σπιτιού, έχει ενσωματωθεί πλήρως στην καθημερινότητα των οικογενειών. Αυτό αλλάζει όχι μόνο το πώς επικοινωνούμε με τον κόσμο, αλλά – το σημαντικότερο – πώς σχετιζόμαστε μεταξύ μας.

Η ανάπτυξη των παιδιών ως κοινωνική διαδικασία

Η ανθρώπινη ανάπτυξη είναι ουσιαστικά μια βαθιά κοινωνική πρακτική.

Από τους πρώτους κιόλας μήνες, τα βρέφη μαθαίνουν μέσα από την ενεργή συμμετοχή στον κόσμο και την αλληλεπίδραση με πιο έμπειρους συνοδούς – συνήθως τους γονείς.

Οι καθημερινές μικρές στιγμές, όπως η παρατήρηση ενός σαλιγκαριού στο δρόμο για το σχολείο ή η ανάγνωση ενός βιβλίου στο τραπέζι της κουζίνας, χτίζουν θεμέλια σκέψης, συγκέντρωσης και επικοινωνίας.

Μέσα από αυτές, τα παιδιά αναπτύσσουν γλωσσικές, συναισθηματικές και κοινωνικές δεξιότητες, ενώ οι ενήλικες μαθαίνουν να βλέπουν τον κόσμο μέσα από παιδικά μάτια.

Γιατί οι πρώιμες αλληλεπιδράσεις είναι μοναδικές

Οι αλληλεπιδράσεις μεταξύ ενηλίκων και παιδιών δεν είναι στατικές. Συν-δημιουργούνται στιγμή προς στιγμή μέσα από βλέμματα, χειρονομίες, παύσεις, φωνές και λέξεις.

Έρευνες δεκαετιών δείχνουν ότι τα βρέφη μαθαίνουν μέσα από το μοτίβο αυτών των αλληλεπιδράσεων: πόση ώρα κοιτάζουμε ο ένας τον άλλον, πώς παίρνουμε σειρά στη συζήτηση, πώς δείχνουμε ένα αντικείμενο αφού πρώτα κάνουμε οπτική επαφή. Αυτές οι μικρές πράξεις διδάσκουν στο παιδί πώς να συμμετέχει σε κοινές δραστηριότητες και να συνδέεται με τους άλλους.

Κανένα ψηφιακό μέσο δεν μπορεί – προς το παρόν – να αντικαταστήσει πλήρως αυτή τη ζωντανή, πλούσια και συναισθηματικά φορτισμένη διαδικασία.

Η τεχνολογία στην καθημερινότητα των παιδιών

Σήμερα, οι οθόνες αποτελούν συστατικό στοιχείο της οικογενειακής ζωής. Τα δύο τρίτα των παιδιών ηλικίας δύο έως πέντε ετών χρησιμοποιούν ψηφιακές συσκευές περισσότερο από μία ώρα την ημέρα, ενώ η ηλικία έναρξης της χρήσης μειώνεται δραματικά.

Τα τελευταία είκοσι χρόνια, η έρευνα έχει σταθερά αναδείξει ότι η τεχνολογία επηρεάζει πολλές πτυχές της παιδικής καθημερινότητας:

• το παιχνίδι,
• την προσοχή,
• την απομνημόνευση,
• τη ρουτίνα του ύπνου.

Η συνεχής έκθεση σε οθόνες συνδέεται με δυσκολία συγκέντρωσης στις σχολικές εργασίες, μειωμένη αντοχή στην απογοήτευση μέσα στην οικογένεια και χειρότερη ποιότητα ύπνου, ιδιαίτερα όταν οι οθόνες χρησιμοποιούνται ακριβώς πριν από την κατάκλιση.

Ακόμη και μια τηλεόραση που παίζει στο παρασκήνιο μπορεί να διακόπτει τον χρόνο παιχνιδιού μικρών παιδιών, μειώνοντας τη διάρκεια και την ποιότητα της συγκέντρωσής τους.

Όμως δεν είναι όλα αρνητικά

H νευροεπιστήμη δείχνει ότι ο ανθρώπινος εγκέφαλος προσαρμόζεται συνεχώς στα τεχνολογικά περιβάλλοντα. Ωστόσο, η τεχνολογία δεν είναι εξ ορισμού επιβλαβής.

Ποιοτικό ψηφιακό περιεχόμενο – εκπαιδευτικά κινούμενα σχέδια, διαδραστικές εφαρμογές μάθησης – μπορεί να βελτιώσει γλωσσικές δεξιότητες, να βοηθήσει στην κατανόηση συναισθημάτων και να ενισχύσει την ικανότητα επίλυσης προβλημάτων.

Στο πλαίσιο αυτό, ορισμένοι στοχαστές, όπως η Jeannette Winterson και η Katherine N. Hayles, υποστηρίζουν ότι η μετάβαση προς μια «μετα-ανθρώπινη» κατάσταση δεν είναι απαραίτητα αρνητική.

Σύμφωνα με αυτούς, πρόκειται για ένα φυσικό επόμενο βήμα στην εξέλιξή μας, ένα είδος προσαρμογής σε έναν κόσμο όπου άνθρωπος και τεχνολογία γίνονται ολοένα πιο αλληλένδετοι.

Ο άγνωστος παράγοντας: Η σχέση γονέα–παιδιού

Παρότι γνωρίζουμε αρκετά για τις επιπτώσεις των οθονών στη συγκέντρωση, τον ύπνο και το παιχνίδι, γνωρίζουμε πολύ λιγότερα για το πώς αλλάζουν τη σχέση γονέα–παιδιού.

Η ερευνητική ομάδα SITE στο Robotic Lab του Πανεπιστημίου Lund μελετά σήμερα πώς τα παιδιά κατανοούν την τεχνολογία και πώς οι ψηφιακές πρακτικές επηρεάζουν την οικογενειακή αλληλεπίδραση και τη σχολική καθημερινότητα.

Καθώς η τεχνολογία εισχωρεί σε όλο και νεότερες ηλικίες, το ερώτημα δεν είναι μόνο τι μαθαίνουν τα παιδιά από τις ψηφιακές συσκευές, αλλά τι χάνουν από τις ανθρώπινες σχέσεις όταν οι οθόνες παρεμβάλλονται ανάμεσα σε αυτά και τους γονείς τους.

Η προσοχή ως το μεγαλύτερο δώρο

Πριν από έναν αιώνα, η Maria Montessori υπογράμμισε ότι η προσοχή είναι το σημαντικότερο δώρο που μπορεί να προσφέρει ένας ενήλικας σε ένα παιδί.

Η προσοχή σημαίνει παρατήρηση, συνοδεία και συμμετοχή στον τρόπο με τον οποίο το παιδί ανακαλύπτει τον κόσμο. Όταν όμως ενήλικες και παιδιά απορροφώνται από μια οθόνη – είτε στο πάρκο είτε στο σπίτι – χάνεται η δυνατότητα κοινής εξερεύνησης, αυθόρμητων παρατηρήσεων και μικρών στιγμών κοινής χαράς.

Δεν υπάρχει μαγική συνταγή

Οι σύγχρονοι γονείς ανησυχούν όλο και περισσότερο για τον χρόνο οθόνης. Συχνά, η ρύθμιση αυτού του χρόνου είναι πραγματική πρόκληση και πηγή τριβής.

Ωστόσο, δεν υπάρχει μία σωστή λύση που να ταιριάζει σε όλες τις οικογένειες. Το κλειδί βρίσκεται στη διάκριση δύο ειδών στιγμών:

• εκείνων που μπορούν να «ανατεθούν» στην τεχνολογία, όταν οι ενήλικες είναι κουρασμένοι ή χρειάζονται μια μικρή ανάπαυλα,
• και εκείνων που πρέπει να μείνουν αναλλοίωτες και χωρίς οθόνες, όπως η ανάγνωση πριν τον ύπνο, η συζήτηση στο αυτοκίνητο, η βόλτα στη γειτονιά ή ακόμη και η κοινή… βαρεμάρα.

Αυτές οι μικρές στιγμές είναι πολύτιμες γιατί ενισχύουν τη σχέση γονέα–παιδιού και προσφέρουν χώρο για κοινή μάθηση και συναισθηματική σύνδεση.

Σε λίγα χρόνια, μπορεί να διαπιστώσουμε ότι η αργή και αβίαστη μάθηση μέσα από τις ανθρώπινες σχέσεις έχει αλλάξει δραστικά.

Η τεχνολογία δεν είναι ούτε καλή ούτε κακή από μόνη της.

Αυτό που χρειάζεται είναι βαθύτερη κατανόηση του πώς τα παιδιά παρακολουθούν, παίζουν και δημιουργούν μέσα στα ψηφιακά περιβάλλοντα – και κυρίως πώς αυτά τα περιβάλλοντα επηρεάζουν τη σχέση τους με τους γονείς.

Το στοίχημα της εποχής μας δεν είναι να απορρίψουμε την τεχνολογία, αλλά να την εντάξουμε με σοφία, προστατεύοντας ταυτόχρονα τις ανθρώπινες στιγμές που χτίζουν χαρακτήρες, δεξιότητες και σχέσεις.