Γιατί τα ευρωπαϊκά πανεπιστήμια δεν πρέπει να ακολουθήσουν το αμερικανικό μοντέλο

Ο Manuel Muniz, ο πρύτανης του ισπανικού IE University και πρόεδρος του διοικητικού συμβουλίου του IE New York College, επιθυμεί τα ευρωπαϊκά πανεπιστήμια να γίνουν όπως τα αμερικανικά και να επικεντρωθούν στο να καταστήσουν την Ευρώπη πιο ανταγωνιστική οικονομικά.

Το άρθρο του καθηγητή Πρακτικής Διεθνούς Πολιτικής στο Social Europe βασίζεται σε δύο υποθέσεις: ότι τα αμερικανικά πανεπιστήμια έχουν ενισχύσει την οικονομία των ΗΠΑ και πως τα πανεπιστήμια υπάρχουν για να εξυπηρετούν τα συμφέροντα της καπιταλιστικής οικονομικής ανάπτυξης. Και οι δύο υποθέσεις, σχολιάζει το Social Europe, αξίζουν να εξεταστούν προσεκτικά.

Ας εξετάσουμε την καθεμία ξεχωριστά. Μπορεί κανείς να υποστηρίξει ότι η οικονομία των ΗΠΑ δεν έχει καλή απόδοση εδώ και πολλά χρόνια. Αλλά, αν αφήσουμε αυτό το θέμα κατά μέρος, δεν είναι καθόλου σαφές ότι τα πανεπιστήμια της χώρας είναι υπεύθυνα για την ανάπτυξη που έχει γνωρίσει η χώρα. Περισσότερη σημασία είχαν οι θεσμικές αλλαγές που μεταμόρφωσαν τη φύση των δικαιωμάτων πνευματικής ιδιοκτησίας.

Πωλητές διπλωμάτων ευρεσιτεχνίας τα ΑΕΙ στις ΗΠΑ

Η αποφασιστική αλλαγή ήρθε το 1980 με την ψήφιση του νόμου Bayh-Dole, ο οποίος για πρώτη φορά επέτρεψε στα πανεπιστήμια να κατέχουν, να πωλούν και να αδειοδοτούν διπλώματα ευρεσιτεχνίας για έρευνα που χρηματοδοτείται από την ομοσπονδιακή κυβέρνηση, κάτι που προηγουμένως ήταν προνόμιο της κυβέρνησης. Έκτοτε, οι εταιρείες μπορούσαν να μειώσουν τον επενδυτικό κίνδυνο, μειώνοντας τις δικές τους δαπάνες για έρευνα και αγοράζοντας διπλώματα ευρεσιτεχνίας που χρηματοδοτούνταν από την κυβέρνηση αλλά ανήκαν σε πανεπιστήμια ή ακαδημαϊκούς.

Ο νόμος ισοδυναμούσε με την κοινωνικοποίηση του κινδύνου και την ιδιωτικοποίηση και εμπορευματοποίηση των τεχνολογικών κερδών. Στην πράξη, το κοινό, δηλαδή οι φορολογούμενοι πολίτες πλήρωσαν για τον κίνδυνο της επένδυσης στην έρευνα και ανάπτυξη, ενώ οι εταιρείες μπόρεσαν να αποφύγουν το κόστος και τον κίνδυνο.

Μία από τις συνέπειες ήταν ότι, εκτός από τον τομέα της τεχνολογίας και των φαρμακευτικών προϊόντων, οι περισσότερες μεγάλες αμερικανικές εταιρείες σταμάτησαν ή μείωσαν στο ελάχιστο τις δαπάνες για καινοτόμο έρευνα, αυξάνοντας έτσι τα κέρδη που κατέληξαν στους μετόχους και άλλους επενδυτές τους – και όχι στους εργαζομένους τους, των οποίων οι πραγματικοί μισθοί έχουν παραμείνει στάσιμοι τα τελευταία 40 περίπου χρόνια.

Η επανάσταση της πνευματικής ιδιοκτησίας

Η επίδραση του νόμου Bayh-Dole ενισχύθηκε σημαντικά αργότερα, όταν έξι διευθύνοντες σύμβουλοι μεγάλων αμερικανικών εταιρειών, με επικεφαλής τον Ed Pratt της Pfizer, διαμόρφωσαν αυτό που έγινε γνωστό ως TRIPS – η Συμφωνία για τα Στοιχεία των Δικαιωμάτων Πνευματικής Ιδιοκτησίας που σχετίζονται με το Εμπόριο – η οποία τέθηκε σε ισχύ το 1995 ως μέρος του νεοσύστατου Παγκόσμιου Οργανισμού Εμπορίου (ΠΟΕ).

Η συμφωνία TRIPS παγκοσμιοποίησε το αμερικανικό σύστημα πνευματικής ιδιοκτησίας και έθεσε τέλος σε κάθε προσποίηση ελεύθερης οικονομίας της αγοράς. Το πιο σημαντικό είναι ότι οδήγησε σε πολλαπλασιασμό των παγκόσμιων διπλωμάτων ευρεσιτεχνίας, προς αρχικό όφελος των αμερικανικών εταιρειών. Ένα δίπλωμα ευρεσιτεχνίας παρέχει μονοπωλιακά κέρδη στον κάτοχό του για 20 χρόνια, με δυνατότητα παράτασης σε 40 χρόνια στην περίπτωση των φαρμακευτικών προϊόντων. Με άλλα λόγια, εκτός αν ο κάτοχος ενός διπλώματος ευρεσιτεχνίας το παραχωρήσει σε άλλους, κανείς δεν μπορεί να χρησιμοποιήσει τις γνώσεις που κρύβει πίσω από αυτό το δίπλωμα για να παράγει αγαθά ή υπηρεσίες. Αυτό δεν είναι ελεύθερη αγορά.

Το σύστημα έχει αναπτυχθεί ραγδαία, ενισχύοντας τον καπιταλισμό της προσόδου και αυξάνοντας σημαντικά τον πλούτο της σημερινής πλουτοκρατίας. Πριν από το 1995, κατατέθηκαν λιγότερα από ένα εκατομμύριο διπλώματα ευρεσιτεχνίας παγκοσμίως κάθε χρόνο. Τώρα κατατίθενται σχεδόν τέσσερα εκατομμύρια ετησίως και ισχύουν σχεδόν 20 εκατομμύρια διπλώματα ευρεσιτεχνίας.

Η παρακμή των ερευνητικών πανεπιστημίων των ΗΠΑ

Εν τω μεταξύ, μεγάλες αμερικανικές εταιρείες, με τη βοήθεια ιδιωτικών κεφαλαίων και της Wall Street, έχουν επιδοθεί σε αυτό που είναι γνωστό ως «συγκέντρωση διπλωμάτων ευρεσιτεχνίας» – αγοράζοντας εκατοντάδες μικρότερες εταιρείες αποκλειστικά για τα διπλώματα ευρεσιτεχνίας τους και συνενώνοντάς τες για να αποκομίσουν τεράστια κέρδη.

Το βασικό σημείο για την αξιολόγηση του ισχυρισμού ότι τα ευρωπαϊκά πανεπιστήμια πρέπει να γίνουν όπως τα αμερικανικά είναι το εξής: ο λόγος για τον οποίο οι ΗΠΑ έχουν κερδίσει δεν οφείλεται στα πανεπιστήμιά τους καθαυτά, αλλά στη λεηλασία του λεγόμενου συστήματος πνευματικής ιδιοκτησίας, το οποίο είναι ηθικά και οικονομικά αδικαιολόγητο. Αξιόπιστες μελέτες έχουν δείξει ότι η ισχυρότερη προστασία της πνευματικής ιδιοκτησίας δεν συνδέεται με περισσότερη καινοτομία ή οικονομική ανάπτυξ – απλώς, με μεγαλύτερη ανισότητα.

Το ειρωνικό είναι ότι η Ευρωπαϊκή Ένωση υποστήριξε τη συμφωνία TRIPS. Ωστόσο, οι Αμερικανοί διευθύνοντες σύμβουλοι, που υπερφίαλα αλληλοσυγχαίρονταν για την εδραίωση της αμερικανικής κυριαρχίας στην τεχνολογική καινοτομία, έκαναν ένα σημαντικό λάθος. Εκείνη την εποχή, η Κίνα δεν ήταν μέλος του ΠΟΕ. Αλλά από την ένταξή της το 2001, έχει ξεπεράσει τις ΗΠΑ και τον υπόλοιπο κόσμο. Μέχρι το 2011, η Κίνα κατέθετε περισσότερες αιτήσεις για διπλώματα ευρεσιτεχνίας από τις ΗΠΑ, την Ευρώπη, την Ιαπωνία και τη Νότια Κορέα μαζί.

Αυτό συνέπεσε με την παρακμή των ερευνητικών πανεπιστημίων των ΗΠΑ. Τον Ιανουάριο του 2025, το περιοδικό Nature κατέταξε τα κορυφαία ερευνητικά ιδρύματα στον κόσμο στον τομέα της επιστήμης των υλικών. Τα κινεζικά πανεπιστήμια κατέλαβαν τις 21 πρώτες θέσεις και 59 βρέθηκαν στις 100 πρώτες. Μόνο 18 αμερικανικά πανεπιστήμια μπήκαν στη λίστα.

Ένα άλλο σημείο που υπονομεύει τον ισχυρισμό του Muniz είναι ότι πολλοί από τους δισεκατομμυριούχους που ηγούνται της τεχνολογικής επανάστασης, στην πραγματικότητα, εγκατέλειψαν τα αμερικανικά πανεπιστήμια λόγω των ελλείψεών τους. Μεταξύ αυτών που εγκατέλειψαν τα πανεπιστήμια είναι οι Μπιλ Γκέιτς, Μαρκ Ζάκερμπεργκ, Στιβ Τζομπς, Λάρι Έλισον, Τζακ Ντόρσεϊ και Σαμ Άλτμαν. Προφανώς, πέτυχαν παρά την αμερικανική πανεπιστημιακή εκπαίδευση, όχι εξαιτίας αυτής.

Η προδοσία της παιδείας

Δεν υπάρχει τίποτα εδώ που να υποδηλώνει ότι τα ευρωπαϊκά πανεπιστήμια πρέπει να ακολουθήσουν το αμερικανικό μοντέλο. Ωστόσο, υπάρχει ένα πολύ πιο σοβαρό πρόβλημα σε αυτό το επιχείρημα. Πρέπει τα πανεπιστήμια να αφιερωθούν πρωτίστως στο να λειτουργούν ως κινητήριες δυνάμεις της καπιταλιστικής οικονομικής ανάπτυξης;

Για πάνω από 900 χρόνια, από την ίδρυση του πρώτου πανεπιστημίου στη Μπολόνια το 1088, ακολουθούμενο από την Οξφόρδη το 1096, τη Σαλαμάνκα το 1134, το Παρίσι το 1160 και το Κέιμπριτζ το 1209, ο πρωταρχικός στόχος των πανεπιστημίων ήταν να ενσταλάξουν τις αξίες των δικαιωμάτων, της αναζήτησης της αλήθειας (παιδεία) και του σεβασμού για την ενσυναίσθηση, τη συμπόνια και την ηθική.

Ίσως ο μεγαλύτερος υποστηρικτής και πρακτικός αυτής της επιστημολογίας ήταν ο Αλέξανδρος φον Χούμπολτ, ο Γερμανός πολυμαθής που διαμόρφωσε το Πανεπιστήμιο του Βερολίνου ως ένα κοινό αγαθό και που πίστευε στη δημοκρατικοποίηση της επιστήμης. Αυτός, όπως και όλοι οι μεγάλοι εκπαιδευτικοί της Ιστορίας, από την εποχή του Πλάτωνα και της Ακαδημίας του, θα είχε νιώσει αποτροπιασμό από το τι έχουν γίνει τα αμερικανικά πανεπιστήμια στον 21ο αιώνα.

Τα αμερικανικά πανεπιστήμια έχουν μετατραπεί σε εργοστάσια παραγωγής «ανθρώπινου κεφαλαίου», μεγιστοποιώντας τον αριθμό των αποφοίτων και εξυπηρετώντας τα συμφέροντα του στρατιωτικο-βιομηχανικού συμπλέγματος. Τα μαθήματα που δεν συμβάλλουν στην αύξηση των κερδών περιθωριοποιούνται, ενώ η διδασκαλία της φιλοσοφίας, της ηθικής, της Ιστορίας και του πολιτισμού σταδιακά καταργείται. Έχει προκύψει ένα αξιοσημείωτο φαινόμενο: όλο και περισσότεροι φοιτητές είναι σήμερα «λειτουργικά αναλφάβητοι».

Η οικονομία των ΗΠΑ έχει φτάσει να εξαρτάται από «εισαγόμενους» μορφωμένους ανθρώπους. Ακόμη και ο Έλον Μασκ έχει αντιταχθεί στους περιορισμούς στη μετανάστευση μορφωμένων αλλοδαπών, με το σκεπτικό ότι η αμερικανική εκπαίδευση διδάσκει «μετριότητα».

Τα ευρωπαϊκά πανεπιστήμια, οχήματα εκμάθησης και ανταλλαγής αξιών

Εν ολίγοις, τα ευρωπαϊκά πανεπιστήμια πρέπει να επιστρέψουν στην προέλευσή τους και να αποτελέσουν κατά κύριο λόγο οχήματα εκμάθησης και ανταλλαγής αξιών ενσυναίσθησης, ηθικής, πολιτισμού και δημιουργικής φαντασίας. Φυσικά, αποτελούν και οχήματα απόκτησης γνώσεων για καριέρα. Πρέπει όμως να υποστηρίξουμε την αναβίωση του ήθους της παιδείας και της αρετής  – της ηθικής αριστείας του Αριστοτέλη.

Ας αφήσουμε άλλους φορείς να ενισχύσουν την ανταγωνιστικότητα και ό,τι είναι επιθυμητό στην οικονομική ανάπτυξη – για παράδειγμα, τα «περίφημα» ιδιωτικά «πανεπιστήμια» που μας έφερε ο Κυριάκος Μητσοτάκης στην Ελλάδα. Σε γενικές γραμμές, όμως, τα ευρωπαϊκά πανεπιστήμια πρέπει πάνω από όλα να είναι θεσμοί πολιτισμού. Ως εκ τούτου, θα είναι το καλύτερο προπύργιο ενάντια στην στροφή προς τον ακροδεξιό λαϊκισμό. Τα αμερικανικά πανεπιστήμια απέτυχαν τραγικά σε αυτή την αποστολή.