Από πού έρχεται ο ρατσισμός; Τα ψυχολογικά αίτια πίσω από την μάστιγα της εποχής

Δυστυχώς, υπάρχουν ενδείξεις ότι ο ρατσισμός αυξάνεται σε όλο τον κόσμο.

Έρευνες που πραγματοποιήθηκαν τα τελευταία χρόνια στην Ευρώπη και την Αυστραλία έχουν διαπιστώσει αύξηση του αριθμού των ατόμων που βιώνουν ρατσισμό.

Αναφορές από τις ΗΠΑ και το Ηνωμένο Βασίλειο έχουν δείξει ότι οι περισσότεροι συμμετέχοντες από εθνοτικές μειονότητες θεωρούν ότι ο ρατσισμός επιδεινώνεται.

Επίσης, μια παγκόσμια μελέτη έχει διαπιστώσει αύξηση των περιστατικών διακριτικής μεταχείρισης.

Η εχθρότητα προς όσους μοιάζουν διαφορετικοί από εμάς φαίνεται να ξεσπά εύκολα, ειδικά σε περιόδους κοινωνικοπολιτικών αναταραχών.

Καθ’ όλη τη διάρκεια της ιστορίας, οι ανθρώπινες ομάδες έχουν χρησιμοποιήσει τις μειονότητες, όπως τους Εβραίους, τους Ρομά και τους μετανάστες, ως εξιλαστήρια θύματα.

Ορισμένοι επιστήμονες έχουν προτείνει ότι ο ρατσισμός είναι ένα έμφυτο ανθρώπινο χαρακτηριστικό που εξελίχθηκε στο μακρινό παρελθόν.

Σύμφωνα με τον εξελικτικό ψυχολόγο Pascal Boyer όμως, ο ρατσισμός είναι «αποτέλεσμα εξαιρετικά αποτελεσματικών οικονομικών στρατηγικών» που μας επιτρέπουν να «κρατάμε τα μέλη άλλων ομάδων σε χαμηλότερη θέση, σε σαφώς χειρότερες συνθήκες».

Με άλλα λόγια, γιατί οι πρόγονοί μας να μειώσουν τις δικές τους πιθανότητες επιβίωσης μοιράζοντας τους πόρους τους με άλλες ομάδες;

Μια άλλη θεωρία της εξελικτικής ψυχολογίας είναι ότι ο ρατσισμός μπορεί να εξελίχθηκε ως στρατηγική «εξοικονόμησης ενέργειας».

Η αλληλεπίδραση ή η σύζευξη με εθνοτικά διαφορετικές ομάδες θα απαιτούσε πολύ χρόνο και ενέργεια, λόγω της ανάγκης συντονισμού με διαφορετικές κοινωνικές νόρμες.

Ως εκ τούτου, αναπτύξαμε την τάση να θεωρούμε τις διαφορετικές ομάδες ως διαφορετικά είδη που πρέπει να αποφεύγουμε, εξοικονομώντας έτσι «δαπανηρή αλληλεπίδραση με μέλη άλλων ομάδων».

Μια ανθρωπολογική άποψη

Ωστόσο, Steve Taylor, Καθηγητής Ψυχολογίας, θεωρεί ότι οι παραπάνω θεωρίες είναι αμφίβολες, σύμφωνα με άρθρο του στο The Conversation.

Πρώτον, υποστηρίζει, τα στοιχεία δείχνουν ότι, λόγω του μικρού πληθυσμού, υπήρχε αφθονία πόρων για τους πρώτους ανθρώπους, και επομένως δεν υπήρχε ανάγκη να αρνούνται ενεργά σε άλλους την πρόσβαση σε τροφή και νερό.

Δεύτερον, οι παραπάνω θεωρίες δεν ταιριάζουν με όσα μας λέει η ανθρωπολογία για τη συμπεριφορά των πρώτων ανθρώπινων ομάδων.

Υπάρχουν πολλά ανθρωπολογικά και αρχαιολογικά στοιχεία που δείχνουν ότι οι προϊστορικές ομάδες δεν αποφεύγαν η μία την άλλη.

Συχνά συνάπτονταν συζεύξεις μεταξύ τους και αναμειγνύονταν μέλη.

Το ίδιο μοτίβο αποδεικνύεται από την απουσία εδαφικών ορίων ή «επικράτειας» και το εντυπωσιακά χαμηλό επίπεδο πολεμικών συγκρούσεων.

Εναλλακτικές εξηγήσεις

Ίσως άλλοι τομείς της ψυχολογίας μπορούν να προσφέρουν μια καλύτερη εξήγηση, μας λέει ο Taylor.

Έρευνες δείχνουν μια σύνδεση μεταξύ των προκαταλήψεων και της κακής ψυχολογικής λειτουργίας, συμπεριλαμβανομένων των κακών σχέσεων με την ανασφάλεια και την επιθετικότητα.

Αυτό μπορεί συχνά να αποδοθεί σε μια ταραγμένη και ανασφαλή παιδική ηλικία.

Άλλες έρευνες έχουν δείξει μια σύνδεση μεταξύ ρατσισμού και άγχους, αποδεικνύοντας ότι οι άνθρωποι γίνονται πιο προκατειλημμένοι σε δύσκολες περιόδους.

Γενικότερα, μελέτες αποδεικνύουν ότι όταν οι άνθρωποι αισθάνονται ανασφαλείς ή αγχωμένοι, είναι πιο πιθανό να ταυτιστούν με την εθνική ή εθνοτική τους ομάδα.

Αυτό ενισχύει την αυτοεκτίμησή τους και την αίσθηση της ταυτότητάς τους, ως άμυνα ενάντια στην ανασφάλεια.

Υπάρχουν σαφώς κοινωνικοί και οικονομικοί παράγοντες που ενθαρρύνουν τον ρατσισμό καθώς και άτομα και ομάδες που εκμεταλλεύονται αυτή την γενικευμένη αίσθηση άγχους.

Ωστόσο, η παραπάνω έρευνα υποδηλώνει ότι ο ρατσισμός είναι σε μεγάλο βαθμό ένας ψυχολογικός αμυντικός μηχανισμός ενάντια στο άγχος και την ανασφάλεια.

Πέντε στάδια του ρατσισμού

Από αυτή την ψυχολογική προοπτική, είναι δυνατό να προσδιοριστούν διαφορετικά στάδια στην ανάπτυξη του ρατσισμού.

Σύμφωνα με τη θεωρία που προτείνει ο Taylor στο βιβλίο του «DisConnected», η διαδικασία ξεκινά όταν ένα άτομο στερείται αίσθησης ασφάλειας και ταυτότητας, γεγονός που δημιουργεί την επιθυμία να συνδεθεί με μια ομάδα.

Αυτή η σύνδεση ενισχύει την ταυτότητά του και του προσφέρει ένα αίσθημα ότι ανήκει κάπου.

Τι κακό έχει αυτό;

Γιατί δεν πρέπει να είμαστε περήφανοι για την εθνική ή θρησκευτική μας ταυτότητα και να νιώθουμε αδελφικότητα με άλλους που μοιράζονται την ταυτότητά μας;

Επειδή η ταυτότητα της ομάδας συχνά οδηγεί σε ένα δεύτερο, πιο επικίνδυνο στάδιο.

Προκειμένου να ενισχύσουν περαιτέρω την αίσθηση της ταυτότητάς τους, τα μέλη μιας ομάδας μπορεί να αναπτύξουν ανταγωνισμό προς άλλες ομάδες.

Αυτή η εχθρότητα μπορεί να κάνει την ομάδα να αισθάνεται πιο οριοθετημένη και συνεκτική, σαν να μπορεί να δει τον εαυτό της πιο καθαρά σε αντίθεση με τους άλλους.

Το τρίτο στάδιο της διαδικασίας είναι όταν τα μέλη μιας ομάδας αποσύρουν την ενσυναίσθηση από τα μέλη άλλων ομάδων, περιορίζοντας το ενδιαφέρον και τη συμπόνια τους στους «δικούς τους».

Μπορεί να συμπεριφέρονται με καλοσύνη προς τα μέλη της δικής τους ομάδας, αλλά να είναι αδιάφοροι ή σκληροί προς όσους βρίσκονται εκτός αυτής.

Έτσι, η απόσυρση της ενσυναίσθησης μετατρέπει τους άλλους ανθρώπους σε αντικείμενα και επιτρέπει τη σκληρότητα και τη βία.

Όλοι οι «άλλοι» είναι ίδιοι

Το τέταρτο στάδιο είναι η ομογενοποίηση των ατόμων που ανήκουν σε άλλες ομάδες.

Οι άνθρωποι δεν θεωρούνται πλέον με βάση την ατομική τους προσωπικότητα ή συμπεριφορά, αλλά με βάση τις προκαταλήψεις για την ομάδα ως σύνολο.

Κάθε μέλος της ομάδας είναι νόμιμος στόχος και μπορεί να τιμωρηθεί για τις υποτιθέμενες παραβάσεις άλλων ατόμων της ομάδας.

Με σύγχρονους όρους, κάθε αιτών άσυλο μπορεί να τιμωρηθεί για το υποτιθέμενο έγκλημα ενός μεμονωμένου αιτούντος άσυλο.

Η κάθε Παλαιστίνιος –άμαχος ή μη– μπορεί να τιμωρηθεί για τα εγκλήματα της Χαμάς.

Τέλος, οι άνθρωποι μπορεί να προβάλλουν τα δικά τους ψυχολογικά ελαττώματα και προσωπικές αποτυχίες σε μια άλλη ομάδα, ως στρατηγική αποφυγής ευθύνης.

Άλλες ομάδες γίνονται αποδιοπομπαίοι τράγοι και, κατά συνέπεια, είναι επιρρεπείς σε επιθέσεις ή ακόμη και δολοφονίες.

Άτομα με έντονα ναρκισσιστικά και παρανοϊκά χαρακτηριστικά προσωπικότητας είναι ιδιαίτερα επιρρεπή σε τέτοιου είδους προβολές, καθώς δυσκολεύονται να αποδεχθούν τα προσωπικά τους ελαττώματα και αναζητούν άλλους για να τους αποδώσουν την ευθύνη.

Αυτό φαίνεται και σε άλλα είδη διακρίσεων, όπως στη κουλτούρα των «incels» όπου οι άντρες δεν μπορούν να αποδεχθούν ότι η δική τους συμπεριφορά ευθύνεται που δεν βρίσκουν σύντροφο, άρα φταίνε οι γυναίκες.

Ο ρατσισμός ως ψυχική διαταραχή

Με άλλα λόγια, ο ρατσισμός είναι ένα σύμπτωμα ψυχολογικής ασθένειας, ένα σημάδι άγχους και έλλειψης ταυτότητας και εσωτερικής ασφάλειας.

Ψυχολογικά υγιείς άνθρωποι με σταθερή αίσθηση ταυτότητας και ασφάλειας είναι πολύ σπάνια ρατσιστές, υποστηρίζει ο Taylor.

Κατά τη γνώμη του, ο ρατσισμός είναι μια ανωμαλία, όχι ένα έμφυτο ανθρώπινο χαρακτηριστικό.

Αξίζει επίσης να θυμόμαστε ότι η ίδια η έννοια της φυλής είναι αβάσιμη. Δεν υπάρχει γενετική ή βιολογική βάση για τον διαχωρισμό του ανθρώπινου γένους σε διακριτές «φυλές».

Υπάρχουν μόνο ομάδες ανθρώπων — οι οποίοι προέρχονται όλοι από την Αφρική — που ανέπτυξαν ελαφρώς διαφορετικά φυσικά χαρακτηριστικά με την πάροδο του χρόνου, καθώς ταξίδευαν και προσαρμόζονταν σε διαφορετικά κλίματα και περιβάλλοντα.