40 εκατομμύρια ζωές αργότερα – Γιατί είναι έγκλημα να διαγραφεί η λέξη «AIDS» από τα έργα τέχνης

Η διαμάχη που προκλήθηκε από την υποτιθέμενη απόφαση του Smithsonian να αφαιρέσει το επεξηγηματικό κείμενο και τη λέξη AIDS ενός έργου του Felix Gonzalez-Torres, η οποία αποδείχθηκε ότι δεν είναι αληθινή, έφερε στην επιφάνεια μια συζήτηση που υποβόσκει εδώ και χρόνια.

Μήπως ο νέος συντηρητισμός προσπαθεί να ξεχάσει μια τραγωδία που δεν έχει ακόμη τελειώσει;

«Δεδομένου ότι το προσωπικό είναι πολιτικό, αυτό το άρθρο – το οποίο αφορά πολιτικά ζητήματα – θα ξεκινήσει με το προσωπικό» γράφει ο Ianko López στην El Pais και συνεχίζει:

«Σε ένα τραπέζι στο φουαγιέ του σπιτιού μου, υπάρχει ένα κεραμικό μπολ που περιέχει μια χούφτα καραμέλες τυλιγμένες σε μπλε σελοφάν. Αποτελούσαν μέρος του έργου τέχνης εγκατάστασης Untitled (Blue Placebo), του Κουβανοαμερικανού καλλιτέχνη Felix Gonzalez-Torres.

» Αυτό εκτέθηκε το 2021 στο Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης της Βαρκελώνης, σε μια αναδρομική έκθεση αφιερωμένη στον καλλιτέχνη. Γεννήθηκε στο Γκουαϊμάρο της Κούβας το 1957 και πέθανε στο Μαϊάμι το 1996.

»Δεν διέπραξα έγκλημα παίρνοντας αυτά τα αντικείμενα: πρόθεση του καλλιτέχνη ήταν ακριβώς το κοινό να μειώσει σταδιακά το έργο, καραμέλα με την καραμέλα, όπως υποδεικνύει η αντίστοιχη ετικέτα. Ο Gonzalez-Torres πέθανε ως αποτέλεσμα ιατρικών επιπλοκών από τον ιό HIV/AIDS. Τα έργα του – φτιαγμένα με γλυκά – ερμηνεύονται συχνά ως μνήμες των θυμάτων της ασθένειας».

Έργο με καραμέλες του Felix Gonzalez-Torres / Wikimedia Commons

H «queer διαγραφή»

«Πρόσφατα έκανα ένα πάρτι στο σπίτι μου και, το επόμενο πρωί, παρατήρησα ότι το μικρό βουνό στο μπολ είχε συρρικνωθεί. Αυτό μου φάνηκε καλό» εξηγεί ο Ianko López προχωρόντας την ιστορία του:

«Σκέφτηκα ότι αυτές οι καραμέλες θα βρίσκονταν και σε άλλα σπίτια και ότι, επομένως, το έργο τέχνης θα συνέχιζε να εκπληρώνει την αναμνηστική του λειτουργία σε έναν ευρύτερο κύκλο.

»Ένα άλλο έργο του Gonzalez-Torres ονομάζεται «Χωρίς τίτλο» (Πορτρέτο του Ross στο Λος Άντζελες). Είναι επίσης φτιαγμένο από καραμέλες. Αυτή τη φορά, όμως, τα γλυκά αθροίζουν το ακριβές βάρος του Ross Laycock – του συντρόφου του καλλιτέχνη – όταν εκείνος μολύνθηκε από τον ιό HIV την εποχή της δημιουργίας του έργου. Πέθανε το 1991, πέντε χρόνια πριν από τον Félix.

»Χρειάζεται μια σκόπιμη άσκηση ερμηνευτικής μυωπίας για να μην αποδώσει κανείς στο έργο μια εξήγηση που έχει να κάνει με την προοδευτική κατανάλωση ενός ανθρώπου ως συνέπεια μιας ασθένειας που αποδεκάτιζε επίσης το περιβάλλον στο οποίο ζούσε ο καλλιτέχνης, καθώς και με την ανθρώπινη θέληση να διατηρηθεί ζωντανή η μνήμη των θυμάτων, εγκλωβισμένη στην ασήμαντη υλικότητα μιας καραμέλας.

»Αυτό ακριβώς κατήγγειλε ο κριτικός Ignacio Darnaude στο περιοδικό OUT, που απευθύνεται στο LGBTQ+ κοινό: σύμφωνα με τον ίδιο, οι υπεύθυνοι της Εθνικής Πινακοθήκης Πορτραίτων της Ουάσινγκτον, που ανήκει στο ίδρυμα Smithsonian, αποφάσισαν ότι η αφίσα του «Untitled» (Πορτραίτο του Ρος στο Λος Άντζελες) δεν αναφέρει το AIDS στo οποίo υπέκυψε ο Laycock, γεγονός που προκάλεσε αντιδράσεις μεταξύ ακτιβιστών και κριτικών, οι οποίοι αναφέρθηκαν στην «queer διαγραφή» για να περιγράψουν αυτή την περίπτωση».

Όσον αφορά την αντιμετώπιση του HIV στην τέχνη, μόλις άρχισαν να διαδίδονται τα νέα για τα πρώτα θύματα, υπήρξε μια βιασύνη να γίνει ορατή αναφορά στην πανδημία

To ξαφνικό κλείσιμο του Γραφείου Διαφορετικότητας

Το 2022, το Ινστιτούτο Τέχνης του Σικάγο είχε ήδη εμπλακεί σε μια παρόμοια διαμάχη λόγω ενός κειμένου που είχε γραφτεί από το προσωπικό του μουσείου και το οποίο, σύμφωνα με τους επικριτές του, έκανε αόρατο τον αποθανόντα σύντροφο του Gonzalez-Torres, και αναγκάστηκαν να το διορθώσουν.

Τα τελευταία χρόνια, εξάλλου, οι λάτρεις της τέχνης κατήγγειλαν στα κοινωνικά δίκτυα τη διαγραφή συγκρουσιακών πτυχών της βιογραφίας του καλλιτέχνη, όπως το AIDS ή η ομοφυλοφιλία του. Η συζήτηση ανακύπτει και πάλι σε μια ευαίσθητη στιγμή.

Τον Ιανουάριο, ο Ντόναλντ Τραμπ υπέγραψε ένα εκτελεστικό διάταγμα που χαρακτήριζε τις πρωτοβουλίες για τη διαφορετικότητα, την ισότητα και την ένταξη (DEI) του προκατόχου του Τζο Μπάιντεν ως «διακρίσεις και παράνομες προτιμήσεις», πριν δηλώσει ότι έχουν επιφέρει «τεράστια δημόσια σπατάλη και ντροπιαστικές διακρίσεις».

Μέσα σε αυτό το πλαίσιο ερμηνεύονται οι πρόσφατες αποφάσεις του ιδρύματος Smithsonian. Η ομάδα των 21 δημόσιων μουσείων – η οποία λαμβάνει τα δύο τρίτα του προϋπολογισμού της από την ομοσπονδιακή κυβέρνηση – ανακοίνωσε το ξαφνικό κλείσιμο του Γραφείου Διαφορετικότητας.

Ούτε φαίνεται να είναι τυχαίο το γεγονός ότι, μόλις πριν από λίγες εβδομάδες, ένα μακροσκελές άρθρο που δημοσιεύθηκε στο Harper’s Magazine από τον κριτικό Dean Kissick έγινε viral στον κόσμο της σύγχρονης τέχνης. Η θέση του άρθρου είναι ότι, τον τελευταίο καιρό, το λεγόμενο «woke» περιεχόμενο και οι πολιτικές ταυτότητας καταστρέφουν την ποιότητα της τέχνης.

Tο πρόγραμμα Silence = Death / Photo by Donna Binder. Courtesy of Donna Binder.

Tο πρόγραμμα Silence = Death

Όσον αφορά την αντιμετώπιση του HIV στην τέχνη, μόλις άρχισαν να διαδίδονται τα νέα για τα πρώτα θύματα, υπήρξε μια βιασύνη να γίνει ορατή αναφορά στην πανδημία. Το 1981, όταν οι πληροφορίες σχετικά με τους τρόπους μετάδοσής του ήταν ακόμη ασαφείς, ο Αμερικανός καλλιτέχνης Izhar Patkin εξέθεσε έναν πίνακα που έκανε έμμεση αναφορά στις φυσικές εκδηλώσεις του ιού.

Λίγο αργότερα, μεταξύ 1983 και 1985, η εννοιολογική καλλιτέχνης Jenny Holzer δημιούργησε τη σειρά προφυλακτικών της, με περιτυλίγματα που έφεραν μηνύματα όπως «Θα σε ξαναδώ» ή «Ζήσε τώρα».

Ένα άλλο έργο της Holzer, αποτελούμενο από μια πλάκα γρανίτη με χαραγμένους στίχους από το ποίημα Song of Myself του Walt Whitman, αποτελεί μέρος του Μνημείου AIDS της Νέας Υόρκης, που ανεγέρθηκε το 2016 στο Greenwich Village του Μανχάταν.

Το 1985 ιδρύθηκε το πρόγραμμα Silence = Death. Με έδρα επίσης τη Νέα Υόρκη, η κολεκτίβα αποτελούνταν από τους Avram Finkelstein, Oliver Johnston, Brian Howard, Charles Kreloff, Chris Lione και Jorge Socarrás.

Δημιούργησαν μια μαύρη αφίσα με ένα ροζ τρίγωνο – όπως αυτό που χρησιμοποιούσαν στη ναζιστική Γερμανία για να σημαδεύουν τους ομοφυλόφιλους κρατούμενους – η οποία έγινε σύμβολο πολιτικής δράσης κατά της ασθένειας. Το 1988, η AIDS Coalition to Unleash Power (ACT UP), μια ακτιβιστική οργάνωση αφιερωμένη στην άμεση δράση, προκειμένου να βοηθήσει και να δώσει ορατότητα σε όσους έχουν μολυνθεί από τον ιό, δημιούργησε την καλλιτεχνική κολεκτίβα Gran Fury, αφιερωμένη στην ανάπτυξη έργων τέχνης και παραστάσεων σε δημόσιους χώρους.

Η ρηξικέλευθη περίπτωση του Keith Haring / Wikimedia Commons

Η ρηξικέλευθη περίπτωση του Keith Haring

Εκείνες τις πρώτες ημέρες, κατά τη διάρκεια της κυβέρνησης Ρέιγκαν – η οποία αγνοούσε ως επί το πλείστον την κρίση και τα θύματά της – καλλιτέχνες όπως ο Ρόμπερτ Μάπλεθορπ ή ο Πολ Θικ, οι οποίοι πέθαναν αμφότεροι από επιπλοκές του AIDS, έκαναν συγκαλυμμένους υπαινιγμούς για την πανδημία στο έργο τους.

Ο Keith Haring ήταν ένας άλλος Αμερικανός καλλιτέχνης γνωστός για την ενσωμάτωση της ασθένειας στις καλλιτεχνικές του αφηγήσεις και στις προσωπικές του απαιτήσεις, όπως αντιπροσωπεύεται από την τοιχογραφία Together We Can Stop AIDS.

Το 1989, ζωγραφίστηκε δίπλα στο MACBA μετά από πρόταση του φίλου του, του Καταλανού ξενοδόχου Montse Guillén. Το εφήμερο έργο έχει έκτοτε ανακατασκευαστεί.

Αποκαλυπτήρια αντιγράφου της τοιχογραφίας που ζωγράφισε ο Keith Haring πριν από 25 χρόνια στο El Raval της Βαρκελώνης. Το πρωτότυπο εξαφανίστηκε λίγο καιρό αργότερα, λόγω της αστικής μεταρρύθμισης / Wikimedia Commons

Σύγχρονοι καλλιτέχνες και AIDS 

Ένα άλλο αξιοσημείωτο όνομα είναι ο συγγραφέας, καλλιτέχνης και πειραματικός σκηνοθέτης Gregg Bordowitz, ο οποίος μολύνθηκε από τον ιό HIV το 1988, σε ηλικία 24 ετών. Εξακολουθεί να είναι ενεργός και αυτή τη στιγμή έχει μια έκθεση στο Camden Art Centre στο Λονδίνο.

Από τις νεότερες γενιές, η Kia LaBeija, γεννημένη το 1990, δημιούργησε τη σειρά «φωτογραφιών 24», η οποία αφορά την εμπειρία της να μεγαλώνει στη Νέα Υόρκη ως φυλετική και οροθετική γυναίκα. Η LaBeija προσβλήθηκε από τον ιό μέσω περιγεννητικής μετάδοσης (από μητέρα σε παιδί). Όπως και αυτοί, οι φωτογράφοι Sunil Gupta και Rotimi Fani-Kayode (ο τελευταίος πέθανε το 1989) έχουν επίσης αποτυπώσει στο έργο τους τις προσωπικές τους εμπειρίες με την ασθένεια.

Ο Carlos Motta, γεννημένος το 1978, είναι Κολομβιανός καλλιτέχνης με έδρα τη Νέα Υόρκη. Έχει ασχοληθεί με το ζήτημα του HIV/AIDS με ιδιαίτερη συναισθηματική και πολιτική απήχηση. Αυτό φάνηκε στην ατομική του έκθεση Stigmata του 2023, στο Μουσείο Μοντέρνας Τέχνης της Μπογκοτά (MAMBO). Αυτή περιελάμβανε, μεταξύ πολλών άλλων έργων, το βίντεο Hilos de sangre («Νήματα αίματος»), που γυρίστηκε σε συνεργασία με τον ιστορικό Pablo Bedoya. Πρόκειται για ένα αρχείο εγγράφων και προσωπικών εμπειριών που σχετίζονται με τον ιό.

Tο σημαντικό και το επείγον

Αλλά από όλα τα έργα για το HIV/AIDS που φαντάστηκαν οι καλλιτέχνες, ίσως αυτό που αντικατοπτρίζει πιο εύστοχα το σημερινό πλαίσιο είναι μια φωτογραφία που τράβηξε ο David Wojnarowicz για την αφίσα του ντοκιμαντέρ Silence = Death (1990), της σκηνοθέτιδας Rosa von Praunheim.

Πρόκειται για μια κοντινή αυτοπροσωπογραφία, στην οποία το στόμα του καλλιτέχνη φαίνεται ραμμένο με χοντρή κλωστή. Βλέποντας το στιγμιότυπο αυτό μέσα από τα σημερινά μάτια, μας υπενθυμίζει ότι πάντα υπάρχουν συμφέροντα που θα θέλουν να φιμώσουν δυσάρεστα μηνύματα. Μια από τις λειτουργίες της τέχνης είναι, ακριβώς, να υψώνεται πάνω από τα εν λόγω συμφέροντα, προκειμένου να εκφράσει αυτό που είναι σημαντικό και αυτό που επείγει.

Σύμφωνα με το UNAIDS, το Κοινό Πρόγραμμα των Ηνωμένων Εθνών για τον HIV/AIDS, σχεδόν 40 εκατομμύρια άνθρωποι ζουν σήμερα με τον ιό HIV, ενώ περίπου ο ίδιος αριθμός έχει πεθάνει από την ασθένεια από τότε που ανακαλύφθηκε ο ιός.

Ευτυχώς, χάρη στη διαθεσιμότητα πιο αποτελεσματικών φαρμάκων, η κατάσταση δεν είναι τόσο άσχημη όσο ήταν στην αρχή της πανδημίας, αλλά η κρίση δεν μπορεί να θεωρηθεί επιλυμένη. Υπολογίζεται ότι περισσότεροι από 600.000 άνθρωποι εξακολουθούν να πεθαίνουν από τον ιό κάθε χρόνο. Αυτό είναι το σημαντικό και το επείγον.

*Με στοιχεία από elpais.com | Αρχική φωτό: Κέιπ Τάουν, Νότια Αφρική, δεκαετία του 1980. Παγκόσμια Ημέρα κατά του AIDS Παράσταση των Μαριονετών κατά του AIDS